Το γοητευτικό «Αρχέγονο» της Ολγκα Τοκάρτσουκ

Ολγκα Τοκάρτσουκ
Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί

Μετάφραση Αλεξάνδρα Ιωαννίδου. Εκδόσεις Καστανιώτη, 2017, σελ. 272, τιμή 15,90 ευρώ

Ενα ασυνήθιστο και εξαιρετικά γοητευτικό μυθιστόρημα μας έρχεται από την Πολωνία. Και η συγγραφέας του Ολγκα Τοκάρτσουκ μας προετοιμάζει γι’ αυτό από την αρχή: «Το Αρχέγονο» λέει «βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος». «Αρχέγονο» είναι το όνομα ενός χωριού στην Πολωνία, όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση αυτού του θαυμάσιου μυθιστορήματος, όπου σε μόλις 272 σελίδες η Τοκάρτσουκ μάς εξιστορεί τη ζωή δύο οικογενειών, των Νιεμπίσκι και των Μπόσκι, καλύπτοντας τρεις γενιές –και μια χρονική περίοδο που αρχίζει το 1914 και τελειώνει τη δεκαετία του 1980 με το κίνημα της «Αλληλεγγύης».

Αφού το χωριό «βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος», είναι επόμενο να το φυλάνε οι αρχάγγελοι Ραφαήλ, Γαβριήλ, Μιχαήλ και Ουριήλ. Ολοκληρώνοντας ωστόσο την ανάγνωση του βιβλίου καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι αυτό το χωριό, όπως το παρουσιάζει η συγγραφέας, δεν είναι παρά ένας μικρόκοσμος της Κεντρικής Ευρώπης.

Ποιοι είναι όμως οι «άλλοι καιροί» του τίτλου; Καιρός εδώ είναι ο χρόνος που η Τοκάρτσουκ μάς τον δίνει τμηματικά. Τα πάντα έχουν τον χρόνο τους: οι χαρακτήρες, ο Θεός, τα περιβόλια, τα ζώα και τα φυτά, ακόμη και τα άψυχα. Και ο κάθε «καιρός» δίνεται χωριστά σε σύντομα κεφάλαια που φαντάζουν αυτόνομα αλλά διαθέτουν εσωτερική συνοχή και διαμορφώνουν το χρονικό 80 ετών που συνοψίζει τη συλλογική μνήμη και την παράδοση μιας χώρας και μιας ιστορικής εποχής σε μεγάλο βάθος χρόνου.

Η παράδοση είναι η εβραιοχριστιανική –και άρα όχι μόνο πολωνική. Η εποχή είναι γενικότερα ευρωπαϊκή και οι χαρακτήρες της Τοκάρτσουκ προσπαθούν να βρουν το νόημα της ύπαρξής τους αναλύοντας αρχέτυπα και σύμβολα. (Επί του προκειμένου η επίδραση του Καρλ Γιουνγκ είναι φανερή –αφομοιωμένη εν τούτοις.) Οσο για τη ζωή της φύσης και για την ανθοφορία, δεν είναι απλές περιγραφές της αγροτικής ζωής αλλά μια πολλαπλή αλληγορία για το νόημα της ύπαρξης.

Κάποιοι κριτικοί εντόπισαν επιδράσεις του λατινοαμερικανικού μαγικού ρεαλισμού στο μυθιστόρημα. Η συγγραφέας διαφώνησε, όμως οι κριτικοί μάλλον έχουν δίκιο. Για παράδειγμα, το κεφάλαιο της σελ. 64 αρχίζει ως εξής: «Στην καλύβα της Σταχούλας στο Βιντίματς έμεναν ένα φίδι, μια κουκουβάγια κι ένα περδικογέρακο. Τα ζωντανά αυτά δεν διασταυρώνονταν ποτέ. Το φίδι ζούσε στην κουζίνα, δίπλα στη φωτιά, όπου η Σταχούλα τού έβαζε ένα πιατάκι με γάλα. Η κουκουβάγια καθόταν στο πατάρι, στη γωνία πίσω από ένα χτισμένο παράθυρο. Εμοιαζε με αγαλματίδιο. Το περδικογέρακο είχε βολευτεί στη σκεπή, στο ψηλότερο σημείο του μικρού σπιτιού, αλλά το πραγματικό του σπίτι ήταν ο ουρανός». Η παράγραφος μοιάζει σαν να γράφτηκε για να καταλήξει στην τελευταία πρόταση που την απογειώνει.

Το κεφάλαιο Ο καιρός του βαρόνου Ποπιέλσκι της σελ. 163 θα μπορούσε κάλλιστα να είναι διήγημα του Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Και η παρακάτω παράγραφος (σελ. 84) είναι σαν να έχει αποσπαστεί από διήγημα του Αργεντινού: «Ο γερο-Μπόσκι πέρασε όλη του τη ζωή στη στέγη του παλατιού. Το παλάτι ήταν τεράστιο, οπότε τεράστια ήταν και η στέγη του –γεμάτη λοξές γραμμές, κλίσεις και γωνίες. Και όλα αυτά ήταν καλυμμένα με όμορφα ξύλινα κεραμίδια. Αν διέλυε κανείς τη στέγη και την άπλωνε στο έδαφος, θα καλυπτόταν όλη η γη που είχε στην ιδιοκτησία του ο Μπόσκι».

Η μεταμόρφωση της πραγματικότητας, των εικόνων που πατούν στη γη και στο τέλος ανεβαίνουν προς τον ουρανό ή μεταφέρονται στον κόσμο της φαντασίας και του αόρατου είναι το κύριο γνώρισμα της αφηγηματικής γοητείας της συγγραφέως αλλά και της γλωσσικής της ποιότητας: η αντίστιξη πραγματικότητας και φαντασίας ή πιο σωστά η μετάβαση από την εικόνα στην προβολή της και από το πραγματικό στο μεταφυσικό ρίγος.

Καθώς προχωρείς στην ανάγνωση δεν μπορείς να μην ανακαλέσεις το Μακόντο στο Εκατό χρόνια μοναξιά του Γκαρσία Μάρκες ή ακόμη και να το συγκρίνεις με το Αρχέγονο της Τοκάρτσουκ.

Το Αρχέγονο, όπως και το Μακόντο, είναι ένας τόπος φανταστικός και ταυτοχρόνως πραγματικός, όπου όλα ταιριάζουν μεταξύ τους κι εξηγούνται όπως στα παραμύθια –αλλά εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με παραμύθι (ή αν το πούμε έτσι είναι παραμύθι για ενηλίκους), γιατί κάτω από το καθετί κρύβεται μια θλίψη.

Η ποιητικότητα του βιβλίου συνδυάζεται θαυμάσια με την ακρίβεια των περιγραφών και την αδρότητα των χαρακτήρων. Δεκάδες πρόσωπα περνούν μέσα από την αφήγηση, πολύ περισσότερα από όσα θα περίμενε κανείς σε ένα βιβλίο αυτού του μεγέθους, κι όμως ο αναγνώστης δύσκολα θα ξεχάσει τη Σταχούλα, την Γκενοβέφα, τον Μίχαλ Νιεμπιέσκι, τον βαρόνο Ποπιέλσκι, τη Μίσια, τον γερμανό αξιωματικό Κουρτ, τον Πνιγμένο Πλουστς, τον Ιζίντορ, τον Ιβάν Μούκτα και πλήθος άλλους.

Η περιγραφική δύναμη της Τοκάρτσουκ, γνώρισμα γνήσιου ταλέντου, είναι ασύγκριτη. Ακόμη και οι πιο παράξενες περιγραφές της μοιάζουν τελείως ρεαλιστικές. Οι πάντες και τα πάντα «μιλούν» σε αυτό το μυθιστόρημα. Οι άνθρωποι, τα δέντρα, οι ζωντανοί και οι νεκροί, που διατηρούν τη συνείδησή τους και μετά θάνατον, όπως ο Μπόσκι που «με το που πέθανε κατάλαβε… πως είχε πεθάνει με λανθασμένο και απρόσεκτο τρόπο, πως την ώρα που πέθαινε είχε χάσει τον δρόμο του και πως τώρα έπρεπε να τα ξαναπάρει όλα από την αρχή». Γιατί; Διότι «μετά θάνατον οι άνθρωποι ανακάλυπταν το μυστικό της ζωής».

Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί εκδόθηκε το 1996, όταν η συγγραφέας ήταν 34 ετών. Δεν είναι τυχαίο που υμνήθηκε από την κριτική και αγαπήθηκε από το κοινό. Ελπίζω να το απολαύσουν και οι αναγνώστες της χώρας μας στην αριστοτεχνική και εξόχως ποιητική μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.