Τα μυστικά των παλιμψήστων του Σινά

Χερσόνησος του Σινά. Στο μεταίχμιο μεταξύ Αφρικής και Ασίας, μεταξύ Μεσογείου και Ερυθράς Θάλασσας. Ενας οριακός τόπος που συμπυκνώνεται πάνω του η Ιστορία. Το πολύωρο σιωπηλό ταξίδι στην έρημο είναι ένα μακρύ ταξίδι του παρόντος μέσα στο παρελθόν.

Εδώ, λένε οι Γραφές, εμφανίστηκε ο Θεός στον Μωυσή, εδώ του παρέδωσε τις Δέκα Εντολές, από εδώ διήλθαν οι Ιουδαίοι κατά την Εξοδό τους από την Αίγυπτο. Πλησιάζοντας το νότιο άκρο της χερσονήσου, ο γρανιτένιος όγκος του Σινά επιβάλλεται στον ορίζοντα. Στα πόδια του, κρυμμένο στον τραχύ ερημότοπο, το μοναστήρι-φρούριο του Ιουστινιανού του 6ου αιώνα, το αρχαιότερο μοναστήρι στον κόσμο με συνεχή λειτουργία, και η φημισμένη βιβλιοθήκη του.

Σαν ρωσική μπάμπουσκα, η βιβλιοθήκη της ελληνορθόδοξης Ι. Μ. Αγίας Αικατερίνης του Σινά δεν έχει πάψει να γεννά θησαυρούς για τους μελετητές. Το 1975, κατά τη διάρκεια εργασιών ανακαίνισης της μονής, αποκαλύφθηκε εγκαταλελειμμένη καμαρούλα με χειρόγραφα ξεχασμένα εκεί από τον 18ο αιώνα.

Πολλά από αυτά τα λεγόμενα Νέα Ευρήματα, τα οποία προστέθηκαν στα περίπου 3.300 χειρόγραφα της Παλαιάς Συλλογής, είναι παλίμψηστα χειρόγραφα, που περιέχουν δύο ή και τρία κείμενα το ένα γραμμένο επάνω στο άλλο. Το μοναστήρι υπολογίζεται πως έχει τη μεγαλύτερη συλλογή παλίμψηστων χειρογράφων στον κόσμο, περίπου 160 χειρόγραφα σε 11 γλώσσες, κυρίως στα ελληνικά, στα αραβικά, στα συριακά, στα γεωργιανά και στα σλαβονικά. Στα σβησμένα κείμενά τους περιλαμβάνονται κείμενα γραμμένα από τις αρχές του 4ου αιώνα.

«Αν θέλετε να δείτε πώς παραγόταν ένα βιβλίο τον 5ο αιώνα, το Σινά είναι το μόνο μέρος που θα το δείτε». The only place, υπογραμμίζει μέσω Skype από το Λος Αντζελες o Μάικλ Φελπς –καμιά σχέση με τον ολυμπιονίκη της κολύμβησης. Είναι ο διευθύνων σύμβουλος του Κέντρου Ψηφιοποίησης Αρχαίων Χειρογράφων (Early Manuscripts Electronic Library – EMEL), ενός ερευνητικού οργανισμού με έδρα την Καλιφόρνια, ο οποίος χρησιμοποιεί ψηφιακές τεχνολογίες για να καταστήσει χειρόγραφα και άλλες ιστορικές πηγές προσβάσιμες στους ερευνητές και στο κοινό.

Ο EMEL έχει συνεργαστεί για να ανακτήσει το σβησμένο κείμενο παλιμψήστων στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας, στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού και έχει συνεργαστεί σε προγράμματα του Εθνικού Κέντρου Χειρογράφων της Γεωργίας και της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ. Οταν το 2011 ο πατήρ Ιουστίνος, ο βιβλιοθηκάριος της Μονής της Αγίας Αικατερίνης, ο οποίος ψηφιοποιεί μόνος του χειρόγραφα εδώ και μία δεκαετία, έφτασε σε αδιέξοδο με τα παλίμψηστα, ζήτησε τη βοήθεια του EMEL.

Με την έγκριση του Αιγυπτιακού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και τη χρηματοδότηση του Arcadia Foundation, που δραστηριοποιείται στην προστασία απειλούμενων πολιτισμών και της φύσης, ξεκίνησε το πενταετές Πρόγραμμα Ψηφιοποίησης των Σιναϊτικών Παλιμψήστων (ΠΨΣΠ) με τη μέθοδο της πολυφασματικής φωτογράφισης. Τα πρώτα ευρήματα παρουσιάστηκαν στις 4 Ιουλίου στο Κάιρο, παρουσία του καθηγουμένου της Ιεράς Μονής Σινά Σεβασμιωτάτου Σινά, Φαράν και Ραϊθούς κ. Δαμιανού, των αιγυπτιακών αρχών, εκπροσώπων της επιστημονικής κοινότητας καθώς και του έλληνα υπουργού Ψηφιακής Πολιτικής, Τηλεπικοινωνιών και Ενημέρωσης Νίκου Παππά.

Τα σιναϊτικά παλίμψηστα έχουν εντυπωσιάσει τον Μάικλ Φελπς. Σπεύδει να διευκρινίσει ότι τα παλίμψηστα δεν είναι όμορφα. Δεν είναι από τα χειρόγραφα με τις υπέροχες μικρογραφίες που θαυμάζουμε πίσω από γυάλινες προθήκες. Είναι χειρόγραφα διαβασμένα, χρησιμοποιημένα και, λόγω της διαδικασίας της απόξεσης και της ανακύκλωσης της περγαμηνής, κακοποιημένα. Οι παλίμψηστοι κώδικες του Σινά είναι όμως θαυμαστοί γιατί συγκροτούν μια αδιάλειπτη ιστορία της βιβλιοδεσίας και της κατασκευής του βιβλίου από τον 5ο αιώνα και μετά. Δεν έχει επέμβει χέρι συντηρητή πάνω τους και το Σινά είναι «το μόνο μέρος στον κόσμο όπου μπορούμε να δούμε πώς ράβονταν και κατασκευάζονταν τα βιβλία, σε διαφορετικούς πολιτισμούς, στη διάρκεια των αιώνων, από τον 5ο αιώνα και ύστερα».

Είκοσι τρεις επιστήμονες, μεταξύ των οποίων και Ελληνες, συμμετέχουν στο ΠΨΣΠ, υπό τη διεύθυνση της Κλόντια Ραπ, καθηγήτριας Βυζαντινών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, επιλέγοντας για επεξεργασία χειρόγραφα από διαφορετικές γλώσσες, ώστε να υπάρχουν δείγματα από όλες.

«Τα παλίμψηστα χειρόγραφα είναι περγαμηνά χειρόγραφα, με τη διαφορά ότι η περγαμηνή έχει χρησιμοποιηθεί για τη γραφή κάποιου άλλου κειμένου πολύ παλαιότερα. Δηλαδή έχουμε περγαμηνές που έχουν δύο ή και τρεις γραφές και αντίστοιχα δύο και τρία κείμενα το ένα πάνω στο άλλο» εξηγεί πιάνοντας το νήμα από την αρχή ο παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας, προϊστάμενος του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ, ο οποίος συμμετέχει στο ΠΨΣΠ.

Η πεποίθηση ότι όσοι χρησιμοποιούσαν γραμμένη περγαμηνή για τα νέα χειρόγραφά τους ήταν χριστιανοί που ήθελαν να εξαφανίσουν ειδωλολατρικά κείμενα δεν ευσταθεί. «Υστερα από ένα μεγάλο ευρωπαϊκό επιστημονικό πρόγραμμα που είχε αντικείμενο την έρευνα των παλίμψηστων χειρογράφων στις βιβλιοθήκες της Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής αποδείχθηκε ότι το ποσοστό των παλίμψηστων χειρογράφων με χριστιανικά κείμενα παλαιότερα και νεότερα είναι εξαιρετικά μεγάλο» τονίζει ο Αγαμέμνων Τσελίκας. Τα περγαμηνά χειρόγραφα ανακυκλώνονταν διότι «όπως έχουν αποδείξει οι παλαιογραφικές έρευνες των τελευταίων είκοσι ετών, η τιμή της καλής ποιότητας περγαμηνής, σε περιοχές κυρίως της περιφέρειας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ήταν ιδιαίτερα υψηλή. Γι’ αυτό αναπτύχθηκε το εμπόριο της χρησιμοποιημένης περγαμηνής, άσχετα από το κείμενο που περιείχε».

Η τεχνική δημιουργίας τους ακούγεται απλή: «Το μελάνι του παλαιού κειμένου, αν ήταν βαθύ καστανό απαλειφόταν συνήθως με ελαφρόπετρα και στην καθαρή επιφάνεια ο νεότερος γραφέας έγραφε το κείμενό του. Οταν το μελάνι ήταν ξανθό, το παλαιό κείμενο δεν απαλειφόταν καθόλου, εφόσον το νεότερο γραφόταν με πιο σκούρο μελάνι. Πολύ συχνά οι νεότεροι γραφείς έγραφαν το κείμενό τους με αντίθετη κατεύθυνση σε σχέση με το παλαιό, ώστε οι στίχοι του παλαιού και του νεότερου κειμένου να δίνουν την εικόνα μιας σχάρας».

Σημαντικά ευρήματα για τους ερευνητές φαίνεται πως έκρυβε το παλίμψηστο χειρόγραφο Arabic NF 8 της Ι. Μ. Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, το αραβικό χειρόγραφο 8 των Νέων Ευρημάτων του 1975. Το χειρόγραφο μελέτησαν ο Αγαμέμνων Τσελίκας και ο βρετανός παλαιογράφος Νάιτζελ Γουίλσον, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Πρόκειται για ένα χειρόγραφο του οποίου η παλαιότερη γραφή, ελληνική κεφαλαιογράμματη, τοποθετείται στον 5ο ή στον 6ο αιώνα, μεταφέρει ο Μάικλ Φελπς.

«Το νεότερο στρώμα γραφής έχει το κείμενο της Καινής Διαθήκης στα αραβικά και στο παλαιότερο αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη, την Καινή Διαθήκη, κομμάτια με λατινικό κείμενο, έναν κατάλογο βιβλίων και ιατρικά κείμενα που αποτελούνται από αποσπάσματα γνωστών έργων του Ιπποκράτη (Περί διαίτης, Επιδημίαι, Επιστολαί), ιατρικές συνταγές αγνώστου συγγραφέως και ένα φύλλο με την εικόνα δύο φαρμακευτικών φυτών (φιλεταίριον και αδίαντον)» μας πληροφορεί ο Αγαμέμνων Τσελίκας στα γραφεία του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του ΜΙΕΤ στην πλατεία Αγίας Ειρήνης στη Αθήνα, μπροστά σε μια οθόνη υπολογιστή με την πολύχρωμη, μαύρη, κόκκινη, γαλάζια, ψηφιακή απεικόνιση του χειρογράφου που παρήγαγε η πολυφασματική φωτογράφιση.

Είναι μια γνωστή πλέον τεχνολογία που εφαρμόζεται στον τομέα της έρευνας των παλίμψηστων χειρογράφων. «Στην Ελλάδα πρώτη φορά χρησιμοποιήσαμε την τεχνολογία αυτή σε παλίμψηστο χειρόγραφο το 1998 στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο του ΜΙΕΤ, με τη συνεργασία του φυσικού Γιάννη Μπιτσάκη. Είχαμε κάνει χρήση του συστήματος MuSIS που είχε αναπτύξει ο τότε καθηγητής του Πολυτεχνείου στο ΙΤΕ Κρήτης Κώστας Μπάλας και του οποίου η συμβολή ήταν ουσιαστική και πρωτοποριακή. Το σύστημα αυτό χρησιμοποιήθηκε, με εκπληκτική επιτυχία, τόσο για τη συμμετοχή μας το 2000 σε πανευρωπαϊκό πρόγραμμα που συντόνιζαν το Πανεπιστήμιο του Αμβούργου και ο ελληνιστής παλαιογράφος Ντίτερ Χαλφίνγκερ όσο και σε παλίμψηστα της Αθήνας, του Αγίου Ορους και άλλων βιβλιοθηκών» συνεχίζει ο Αγαμέμνων Τσελίκας.

Πολυφασματική φωτογράφιση σημαίνει «λήψη φωτογραφίας με διάφορα μήκη κύματος φωτός από το υπέρυθρο μέχρι το υπεριώδες, δηλαδή ένθεν και ένθεν του ορατού φωτός, με άλλα λόγια σε μήκη κύματος που δεν μπορεί το ανθρώπινο μάτι να δει. Η ανάπτυξη της ψηφιακής πολυφασματικής τεχνολογίας στη φωτογράφιση έδωσε τη δυνατότητα καλύτερης αναπαραγωγής των σβησμένων σελίδων σε αντίθεση με τη φωτογράφιση μόνο με υπεριώδες φως».

Ο νεαρός θεολόγος Δαμιανός Κασωτάκης, τεχνικός ψηφιοποίησης των σιναϊτικών παλίμψηστων χειρογράφων, ανήκει στην ομάδα του EMEL που έχει αναλάβει τη φωτογράφιση των κωδίκων. Από τα γραφεία του EMEL στην Καλιφόρνια περιγράφει τη διαδικασία της πολυφασματικής φωτογράφισης: «Κάναμε λήψη 33 διαφορετικών φωτογραφιών για κάθε σελίδα χειρογράφου. Ηταν όλες ασπρόμαυρες, είχαμε έναν αισθητήρα ο οποίος κατέγραφε μόνο τις αποχρώσεις του γκρι. Το χρώμα στην ψηφιακή εικόνα προκύπτει από τα φώτα μας. Χρησιμοποιώντας LED φώτα φωτίζαμε τη σελίδα του χειρογράφου με διαφορετικά μήκη κύματος (ή χρώματα) φωτός. Η πρώτη λήψη ήταν σε κόκκινο χρώμα, η δεύτερη σε πράσινο κ.ο.κ. Για κάθε μήκος κύματος ή χρώμα φωτισμού καταγράφεται μια ξεχωριστή εικόνα. Το φάσμα του φωτός που χρησιμοποιούσαμε κυμαινόταν από το υπεριώδες έως το υπέρυθρο καλύπτοντας ενδιάμεσα και το ορατό για το ανθρώπινο μάτι φάσμα. Εχει διαπιστωθεί ότι το υπέρυθρο έχει την τάση να αποδυναμώνει την πάνω γραφή. Το υπεριώδες κάνει πιο έντονη την κάτω γραφή, τη σβησμένη. Κατά την ψηφιακή επεξεργασία των εικόνων οι επιστήμονες συνδυάζουν τις εικόνες αυτές με αυτοματοποιημένες και χειροκίνητες πρακτικές προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η αναγνωσιμότητα της σβησμένης γραφής. Η διαδικασία της φωτογράφισης κρατά έξι με επτά λεπτά για κάθε σελίδα παράγοντας έναν μεγάλο όγκο δεδομένων, περίπου 6 GB ανά σελίδα».

Στη συνέχεια οι εικόνες αποστέλλονται στους μελετητές που συνεργάζονται με τον EMEL για την αναγνώριση και ταύτιση των κειμένων. Είναι μια μακρά και κοπιώδης διαδικασία, σημειώνει ο Μάικλ Φελπς. Δεν αποκαλύπτει πόσα σιναϊτικά παλίμψηστα έχει επεξεργαστεί ο EMEL, υπολογίζει όμως ότι θα χρειαστούν ακόμη πέντε έως δέκα χρόνια προκειμένου να φωτογραφίσουν και να μελετήσουν το σύνολο της συλλογής.

Τα παλίμψηστα του Σινά προκαλούν το ενδιαφέρον των ερευνητών από τον 19ο αιώνα. Το 1892 οι Σκωτσέζες Αγκνες Σμιθ Λιούις και Μάργκαρετ Ντάνλοπ Γκίμπσον αναγνώρισαν στην υποκείμενη γραφή ενός παλιμψήστου της μονής το παλαιότερο αντίγραφο των Ευαγγελίων σε συριακή μετάφραση, που χρονολογήθηκε στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 6ου αιώνα. Με τη χρήση των νέων τεχνολογιών όμως η πρόοδος είναι αλματώδης. Πριν αρχίσει το ΠΨΣΠ, μόνο τρία από τα παλίμψηστα του Σινά είχαν μελετηθεί διεξοδικά και είχαν δημοσιευθεί σε επιστημονικές εκδόσεις. Στην παρουσίαση στο Κάιρο οι υπεύθυνοι του προγράμματος παρουσίασαν πέντε παλίμψηστα, ενώ τα ευρήματα θα συζητηθούν αναλυτικά σε διεθνές συνέδριο που προγραμματίζεται να γίνει στην Αθήνα στα τέλη του χρόνου.

Arabic NF 8 και Arabic NF 66

Ο Μάικλ Φελπς μίλησε στο «Βήμα» για δύο από τα παλίμψηστα. Ο χειρόγραφος κώδικας Arabic NF 8 αποτελείται από 128 φύλλα, γραμμένα και από τις δύο πλευρές, συνολικά 256 σελίδες. «Μικρή εγκυκλοπαίδεια αρχαιοελληνικών ιατρικών κειμένων» χαρακτήρισε το υποκείμενο χειρόγραφο άγνωστου αντιγραφέα ο Μάικλ Φελπς, όχι μόνο για τα γνωστά κείμενα από το ιπποκρατικό corpus αλλά και για το γλωσσάρι ιατρικών όρων, τις ιατρικές συνταγές και την περιγραφή χειρουργικών επεμβάσεων που περιέχει. «Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο για την αφαίρεση πολύποδα από μύτη» πρόσθεσε, υπογραμμίζοντας τη σημασία για την ερευνητική κοινότητα των ολοσέλιδων σκίτσων θεραπευτικών βοτάνων που βρέθηκαν σε ένα φύλλο του χειρογράφου που προέρχεται πιθανόν από λεύκωμα με απεικονίσεις βοτάνων και περιγραφές της χρήσης τους στην παρασκευή φαρμάκων.

Μεγάλης σημασίας θεωρεί όμως και το χειρόγραφο της υπερκείμενης γραφής, του 9ου αιώνα, το οποίο αποτελεί το παλαιότερο σωζόμενο αντίγραφο αραβικής μετάφρασης των Ευαγγελίων, καθώς και το λατινικό κείμενο που βρέθηκε στην υποκείμενη γραφή, ένα λατινικό αντίγραφο του 6ου αιώνα της αφήγησης του Απολλώνιου της Τύρου, πολύ δημοφιλούς αναγνώσματος στον Μεσαίωνα. Πρόκειται ενδεχομένως για το παλαιότερο σωζόμενο αντίγραφο του Απολλώνιου, εικάζει ο Μάικλ Φελπς.

Από τα υπόλοιπα παλίμψηστα που έχει επεξεργαστεί ως τώρα ο EMEL ο διευθύνων του σύμβουλος ξεχώρισε και το χειρόγραφο Arabic NF 66, σπάραγμα χειρόγραφου κώδικα, με την υπερκείμενη γραφή στα αραβικά και την υποκείμενη στα ελληνικά και στα αραμαϊκά. Το ελληνικό κείμενο, γραμμένο τον 5ο αιώνα, είναι ένα, ακόμη, αταύτιστο αρχαιοελληνικό ποιητικό κείμενο με αναφορές σε πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας.

Το Πρόγραμμα προβλέπει οι ψηφιακές εικόνες, που ανήκουν στη βιβλιοθήκη της Ι. Μ. Αγίας Αικατερίνης του Σινά, να καταστούν προσβάσιμες στο κοινό και στους ερευνητές σταδιακά, από την ιστοσελίδα https://sinaipalimpsests.org, όπου θα αναρτηθούν στο τέλος του 2017 οι πρώτες εικόνες των χειρογράφων Arabic NF 8 και Arabic NF 66, καθώς και εικόνες ορισμένων σβησμένων κειμένων στη συριακή γλώσσα.