Δημαγωγία, διγλωσσία και post-truth

John Locke
Περί κακοποίησης των λέξεων
Μετάφραση Αννα Δαμιανίδη
Διεύθυνση σειράς Κατερίνα Σχινά
Εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2017, σελ. 96, τιμή 7,99 ευρώ

Πλάσμα κοινωνικό, κατασκευασμένος έτσι ώστε να μπορεί να εκφέρει αρθρωμένους ήχους, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να επικοινωνεί στη συντροφιά των ομοίων του.

Συνέδεσε ήχους με πράγματα και καταστάσεις της εμπειρίας του και με τις ιδέες που υπάρχουν στον νου του για αυτά δημιουργώντας τις λέξεις ως ήχους δηλωτικούς (σήματα) όλων αυτών. Ωστόσο, παρότι έχουμε τις λέξεις για να καταγράφουμε τις σκέψεις μας και να τις κοινοποιούμε στους άλλους, δεν συνεννοούμαστε πάντα. Λόγου χάριν, τέτοια εποχή πέρυσι, σε τούτες τις σελίδες, διεξαγόταν επί εβδομάδες συζήτηση προκειμένου να μπορέσουμε να αποφανθούμε αν η διατύπωση Ελληνικό μυθιστόρημα δεν υπάρχει είναι αληθής ή ψευδής. Κι αν μια φιλολογική συζήτηση δεν είναι ζήτημα ζωής και θανάτου αν θα καταλήξει σε κάποιο κοινώς αποδεκτό αποτέλεσμα, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά σε μια συνάντηση πολυμαθών και ιδιοφυών γιατρών στη Βρετανία του 17ου αιώνα, στην ακμή της επιστημονικής επανάστασης, όταν συζητούν για το αν οποιοδήποτε υγρό περνάει τα νημάτια των νευρώνων. Τη συζήτηση, που μπορεί να έχει μεγάλες επιπτώσεις στην εξέλιξη της ιατρικής και της φαρμακολογίας, παρακολουθεί ο Τζον Λοκ (1632-1704), ένας από τους σημαντικότερους διανοητές του Διαφωτισμού, γιατρός και ο ίδιος. Η συζήτηση προχωρούσε με διάφορα επιχειρήματα και από τις δύο πλευρές, όταν ο Λοκ, που υποψιάστηκε ότι η διαφωνία τους αφορούσε στο μεγαλύτερο μέρος της τη σημασία των λέξεων, τους προκάλεσε να ορίσουν και να δεχτούν τι σημαίνει υγρό.

Στην καθημερινότητά μας οι άνθρωποι πιστεύουμε ότι κατέχουμε τη σημασία τέτοιων λέξεων και δεν χρειάζεται να την ορίζουμε κάθε φορά στην αστική επικοινωνία, στην κοινή συζήτηση και συναλλαγή. Είναι απαραίτητο όμως να τη διασαφηνίζουμε στη φιλοσοφική επικοινωνία, όταν χρησιμοποιούμε τις λέξεις για να εκφράσουμε γενικές προτάσεις ή αλήθειες. Αυτή είναι η γνώμη του βρετανού φιλοσόφου, πατέρα του φιλοσοφικού κινήματος του εμπειρισμού, την οποία σεβάστηκαν οι ιδιοφυείς γιατροί εκείνης της συνάντησης και όρισαν το υγρό. Ανθρωποι «λιγότερο ευφυείς θα θεωρούσαν την πρόταση ελαφρόμυαλη και ιδιόρρυθμη» γράφει ο Λοκ στο κεφάλαιο «Περί λέξεων» του τρίτου από τα τέσσερα βιβλία της εκτενούς πραγματείας του Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση (1690). Την αξία της πρότασής του θα συλλάβουμε αν σκεφθούμε πόσο απαραίτητο είναι να ορίσουμε τη λέξη ζωή όταν συζητούμε για τις αμβλώσεις ή τη λέξη δολοφονία όταν συζητούμε για την ευθανασία.

Στο Δοκίμιο ο Λοκ αναλύει τους μηχανισμούς της νόησης και της δημιουργίας απλών και σύνθετων ιδεών, αναφέρεται στη λειτουργία του μνημονικού και των αριθμών, σε επαρκείς ή μη επαρκείς ιδέες, στους βαθμούς και στην έκταση της ανθρώπινης γνώσης καθώς και στη χρήση και στη δύναμη της γλώσσας, η οποία τον ενδιαφέρει ως «υπόστρωμα στην εκπαίδευση και τη γνώση». Μέρη του τρίτου βιβλίου, και συγκεκριμένα τα κεφάλαια ένα, εννέα, δέκα και έντεκα, κυκλοφόρησαν σε ένα καλαίσθητο τομίδιο με τίτλο Περί κακοποίησης των λέξεων (μτφ. Αννα Δαμιανίδη, Παπαδόπουλος, 2017) στη σειρά «Μικρά διαχρονικά» που διευθύνει η κριτικός, μεταφράστρια και συγγραφέας Κατερίνα Σχινά.

Είναι μία από τις «μικρές» σειρές-ευτυχή απότοκα της κρίσης. Ολιγοσέλιδα βιβλιαράκια μικρού σχήματος και αντιτίμου, που φιλοξενούν κλασικά κείμενα, λογοτεχνικά ή δοκιμιακά, αυτοτελή ή μέρη ευρύτερων έργων, με κάποια αναγνωστική αυτοτέλεια, τα οποία απομονώνονται από σύνθετα έργα και από το εκδοτικό περιβάλλον της επιστημονικής ή λόγιας έκδοσης που τρομάζει τον μέσο αναγνώστη με τη σχολαστικότητα και την ειδημοσύνη της. Οταν μάλιστα οι μεταφράσεις τους είναι αξιόλογες, αποτελούν μικρούς εκδοτικούς θησαυρούς. Στα «Μικρά διαχρονικά» δημοσιεύονται «σημαντικά κείμενα μεγάλων στοχαστών, πρωτοπόρων, ριζοσπαστών και οραματιστών που οι ιδέες τους συγκλόνισαν τις κοινωνίες και διαμόρφωσαν τον κόσμο όπως τον ζούμε σήμερα». Κυκλοφορούν ήδη: Μαρκ Τουέιν, Τυράννων μονόλογοι (μτφ. Νάσος Ταρκαζίκης), Τσαρλς Ντίκενς, Νυχτερινοί περίπατοι (μτφ. Ιάσων Καραχάλιος), Τέοντορ Χερτσλ, Το εβραϊκό κράτος (μτφ. Ελένη Λούση).

Στο χρήσιμο και διαφωτιστικό τομίδιο εν προκειμένω, ο βρετανός φιλόσοφος εξηγεί ότι το πρόβλημα στην επικοινωνία προκύπτει αφενός από το γεγονός ότι οι λέξεις είναι ατελείς και αφετέρου από την κακή χρήση τους, την κακοποίηση των λέξεων. Είναι ατελείς διότι αμφιβάλλουμε για τη σημασία τους. Κάθε ομιλητής έχει στο μυαλό του διαφορετική ιδέα για τη λέξη που ακούει. Η κατάσταση περιπλέκεται όταν κάνουμε χρήση ονομάτων μεικτών τρόπων, όπως απάτη, αστεϊσμός, ιεροσυλία, που δεν έχουν πρότυπα στη φύση στα οποία μπορούμε να αναφερθούμε. Αν θέλετε απόδειξη για αυτό, σκεφθείτε, γράφει, τους τόμους των σχολίων και των ερμηνειών για την Αγία Γραφή και για τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων.

Αυτή την ατελή φύση των λέξεων επιδεινώνει η κακή χρήση τους. Τα παραδείγματα που δίνει είναι εύγλωττα: όταν οι λέξεις μας δεν εκφράζουν ιδέες σαφείς και ξεκάθαρες ή, ακόμη χειρότερα, όταν οι λέξεις μας είναι άνευ σημασίας. Κακοποίηση των λέξεων γίνεται όταν η εκμάθηση των λέξεων συμβαίνει πριν από τις ιδέες στις οποίες ανήκουν. «Μπορεί να έχω στη μνήμη μου τα ονόματα τρόπων όπως ευγνωμοσύνη ή φιλανθρωπία», εξηγεί ο Λοκ, «αλλά να μην έχω καμιά ιδέα συσχετισμένη με αυτά τα ονόματα». Οποιος έχει διαβάσει, για παράδειγμα, εκθέσεις μαθητών αντιλαμβάνεται τι εννοεί. Κατάχρηση της γλώσσας θεωρεί ο Λοκ και τον μεταφορικό λόγο, αλλά βαρύτερη είναι η ηθελημένη συσκότιση από λάθος εφαρμογή.

Εκείνος πότε έχει άχτι τον Αναξαγόρα, που εντείνει την αμφιβολία για τη σημασία των λέξεων κάνοντας το άσπρο μαύρο, πότε τα βάζει με τους Περιπατητικούς φιλοσόφους που χρησιμοποιούν παλιές λέξεις με νέες σημασίες ή εισάγουν νέους διφορούμενους όρους χωρίς να τους διευκρινίζουν για να δείχνουν σοφότεροι και να προκαλούν δέος. Εμείς εύκολα μπορούμε να συνδέσουμε τις απόψεις του Λοκ με πολιτικά πρόσωπα του δημόσιου βίου και τη χρήση του λόγου σε ρητορικές ομιλίες ή ντιμπέιτ που στην αρχαιότητα χαρακτηρίζονταν δημαγωγικές, στον 19ο αιώνα προπαγανδιστικές, στον 20ό αιώνα διγλωσσία και στον 21ο αιώνα post-truth.

Ευτυχώς μας έρχονται από τον 17ο αιώνα προτάσεις για τη θεραπεία της κακής χρήσης των λέξεων: Να μη χρησιμοποιούμε λέξεις που δεν έχουν κάποια ιδέα πίσω τους, όχι κούφια λόγια λοιπόν. Οι ιδέες πίσω από τις λέξεις να είναι καθορισμένες, να συμφωνούμε όλοι όσοι χρησιμοποιούμε τις λέξεις δικαιοσύνη και νόμος για το περιεχόμενό τους. Να χρησιμοποιούμε τις λέξεις με σταθερότητα στη σημασία τους –δεν μπορεί το ναι να εννοεί όχι και το όχι να καταλήγει ναι. Να καταδεικνύουμε τις σημασίες των λέξεων, να δίνουμε παραδείγματα και να εκφραζόμαστε με τρόπο σαφή δηλώνοντας τον τρόπο με τον οποίο εννοούμε μια λέξη όταν τη χρησιμοποιούμε με έννοια διαφορετική από την κοινή. Ο βρετανός στοχαστής είναι αισιόδοξος για τη δυνατότητα που έχουμε να γνωρίσουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Στην πράξη διαπιστώνουμε ότι οι συμβουλές του είναι δύσκολο να υιοθετηθούν. Το ζήτημα δεν είναι πρακτικό, είναι ηθικό –και εδώ οι θεραπείες είναι άλλης τάξεως.