Πριν από μερικές ημέρες παρακολούθησα στην Αθήνα την αμερικανική παραγωγή Antigone in Ferguson. Πρόκειται για μια πρωτότυπη σύγχρονη παρουσίαση μέσω ανάγνωσης αποσπασμάτων της Αντιγόνης του Σοφοκλή. Τα χορικά μέρη παρουσιάζονται με την μουσική φόρμα των αφροαμερικανικών gospels από μια ομάδα μουσικών, αστυνομικών, εκπαιδευτικών καθώς και μελών της αφροαμερικανικής κοινότητας της πόλης Ferguson της πολιτείας Missouri.
Η πόλη αυτή έγινε γνωστή στις ΗΠΑ, αλλά και στον κόσμο, τον Αύγουστο του 2014 λόγω του θανάτου ενός άοπλου αφροαμερικανού εφήβου από πυρά λευκού αστυνομικού. Το σώμα του δολοφονηθέντος έμεινε εκτεθειμένο επί τέσσερις ώρες επάνω στο οδόστρωμα, γεγονός που ενέτεινε την οργή της αφροαμερικανικής κοινότητας και την έξαρση διαμαρτυριών καθώς και βίαιων επεισοδίων σε ολόκληρη την χώρα.
Οι συντελεστές της παράστασης επέλεξαν την Αντιγόνη του Σοφοκλή για να εκφράσουν την κριτική τους απέναντι στις κατά καιρούς αυθαιρεσίες των κρατικών υπηρεσιών ασφαλείας αλλά και για να προκαλέσουν διάλογο, να καλλιεργήσουν βαθύτερη συν-αίσθηση, αλληλοκατανόηση και θετική δράση. Πρόκειται για μια πρωτότυπη μορφή κοινωνικού ακτιβισμού που επιδιώκει να γεφυρώσει το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ των αστυνομικών αρχών των ΗΠΑ και διαφόρων κοινοτήτων, ιδιαίτερα των αφροαμερικανικών, σε ολόκληρη την επικράτεια της χώρας. Έχει παρουσιαστεί σε πάρα πολλές περιοχές των ΗΠΑ και στο εξωτερικό με τη συμμετοχή δεκάδων χιλιάδων θεατών. Μετά την ολοκλήρωση της παράστασης ακολουθεί συζήτηση με το κοινό που αφορά στο νόημα της αρχαίας αυτής τραγωδίας και στην επικαιρότητά της σήμερα, όχι μόνο για τους πολίτες της Ελλάδας και των ΗΠΑ, αλλά για ολόκληρο τον κόσμο, όπου ζητήματα των σχέσεων πολίτη-κράτους, κρατικής αυθαιρεσίας και βίας και της σύγκρουσης μεταξύ προσωπικών πεποιθήσεων και νόμων της πολιτείας αποτελούν αντικείμενο προβληματισμού και συζήτησης.
Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίο το κείμενο του Σοφοκλή αναζωογονείται συναντώντας τα gospel, την σύγχρονη κοινωνική κριτική, καθώς και τα αιτήματα και τον ακτιβισμό των αφροαμερικανικών κοινοτήτων των ΗΠΑ. Προκαλεί έκπληξη το πως η Αντιγόνη μιλά στην ψυχή της συγκεκριμένης κοινότητας και την βοηθά να υπερβεί τα τραύματα που προκλήθηκαν από την δολοφονία του άοπλου εφήβου και να συζητήσει δημόσια το φλέγον πρόβλημα της αστυνομικής βίας έναντι των αφροαμερικανών.
Η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι ανοιχτή σε πολλαπλές χρήσεις και αναπλαισιώσεις. Δεν είναι διανοητικό εργαλείο επιβολής ενός θολού ευρωκεντρικού κοσμοειδώλου σε κάθε είδους μειονότητα, όπως κατά καιρούς έχουν υποστηρίξει κριτικοί και συγγραφείς που εμπνέονται από την μετααποικιακή θεωρία. Η αρχαιοελληνική γραμματεία δεν είναι κτήμα μόνο των βορειοευρωπαϊκών και αγγλοαμερικανικών ελίτ οι οποίες την παγκοσμιοποίησαν, αλλά μπορεί να απευθύνεται και σε κοινότητες που υπέστησαν βία και περιθωριοποίηση, όπως οι αφροαμερικανοί. Το ανθρωποκεντρικό της περιεχόμενο, η πρόσκληση σε διαρκή διανοητική εγρήγορση και προβληματισμό για το νόημα των ανθρωπίνων πράξεων, αποτελούν στοιχεία που καθιστούν την αρχαία ελληνική πνευματική παράδοση διαχρονικά επίκαιρη για πολλαπλά ακροατήρια.
Επιπλέον, η φρέσκια ματιά των Αμερικανών συντελεστών της παράστασης μας βοηθά να επανεκτιμήσουμε τον ρόλο των ελληνικών σπουδών σε πανεπιστήμια και κοινωνίες του εξωτερικού. Τις σπουδές αυτές θα μπορούσαμε να τις σκεφτούμε ως ένα παγκοσμιοποιημένο ελληνικό εκπαιδευτικό, θεωρητικό και ερευνητικό παράδειγμα που συμβάλει, ανάμεσα στα άλλα, στην αποδόμηση των κλειστών μορφών σκέψης και του κάθε είδους φονταμενταλισμού καθώς και στην υπέρβαση της μονομέρειας του νεοφιλελεύθερου και μαρξιστικού οικονομισμού. Παράλληλα καλλιεργούν την μετριοπάθεια και τον διάλογο, ενώ γονιμοποιούν την κριτική προσέγγιση και αντιμετώπιση μιας σειράς προβλημάτων και προκλήσεων που διαρκώς ανακύπτουν στο πλαίσιο της ανθρώπινης συμβίωσης.
Οι ελληνικές σπουδές μπορούν να εμπλουτισθούν θεωρητικά και ερευνητικά, να ενισχυθούν διεθνώς με διεπιστημονικές και διαπολιτισμικές συνεργασίες και να συμβάλλουν, ανάμεσα στα άλλα, στη γένεση ενός νέου, ανανοηματοδοτημένου ελληνικού κοσμοπολιτισμού. Ευτυχώς υπάρχουν κάποια προγράμματα στις ΗΠΑ, έστω και ελάχιστα, που κινούνται σε αυτήν την κατεύθυνση. Ανάλογες εκπαιδευτικές ελληνο-αμερικανικές συνεργασίες και πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να αναληφθούν και στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου η οποία φλέγεται από τον δογματισμό και την βία. Για παράδειγμα η επιρροή της ελληνικής φιλοσοφίας στον ισλαμικό κόσμο, σουνιτικό και σιιτικό, θα μπορούσε να μελετηθεί περαιτέρω και να αποτελέσει την βάση για διεθνείς ερευνητικές και εκπαιδευτικές συνεργασίες. Υπάρχουν και άλλα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας ανοικτά σε δημιουργικές διανοητικές παρεμβάσεις.
Όμως στη χώρα μας βιώνουμε ένα ιστορικό παράδοξο. Ενώ για ορισμένους στην Ελλάδα που επικαλούνται την δημοκρατία και την κριτική σκέψη η Αντιγόνη και γενικότερα η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι «βαρετή», για τους ενεργούς πολίτες χωρών του εξωτερικού παραμένει ιδιαίτερα επίκαιρη. Η δημιουργική και συγκινητική «οικειοποίηση» της Αντιγόνης του Σοφοκλή από την αφροαμερικανική κοινότητα του Ferguson αποτελεί πηγή έμπνευσης και ελπίδας.
Ο Νίκος Κ. Μιχαηλίδης είναι διδάκτορας ανθρωπολογίας του πανεπιστημίου Princeton.
