Σκληρό πόκερ στο Κυπριακό

Σε μια διαπραγμάτευση για πολύ γερά νεύρα εξελίσσονταν οι συνομιλίες για το Κυπριακό στο Κραν Μοντάνα της Ελβετίας, με την Αγκυρα να εμφανίζεται ανυποχώρητη στις δύο μείζονες επιδιώξεις της: πρώτον, στη διατήρηση μιας μορφής εγγυήσεων στο νησί, έστω αποκλειστικά στο τουρκοκυπριακό κρατίδιο και, δεύτερον, στην ίση μεταχείριση τούρκων και ελλήνων πολιτών στην Κύπρο, όπως έχει πλέον «μετονομαστεί» η διεκδίκηση της απόλαυσης των τεσσάρων κοινοτικών ελευθεριών (προσώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίου) για τους υπηκόους της στο νησί.

Η παρουσία του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες χαρακτηρίστηκε κρίσιμη ώστε να υπάρξει η απαραίτητη πρόοδος –ιδιαίτερα από τη στιγμή που το κλίμα για τον ειδικό σύμβουλό του Εσπεν Μπαρθ Αϊντε δεν ήταν το καλύτερο.

Μια σύγκλιση στο θέμα της ασφάλειας και των εγγυήσεων θα πρέπει να συνοδευτεί από κλείσιμο των μετώπων στο εδαφικό (όπου το μείζον ζήτημα είναι η επιστροφή της Μόρφου στους Ελληνοκυπρίους) και στη διακυβέρνηση (με βασικό διακύβευμα το αν θα δεχθεί η ελληνοκυπριακή πλευρά την εκ περιτροπής Προεδρία).

Είναι επίσης ξεκάθαρο ότι οι διαπραγματεύσεις είναι συνδεδεμένες τόσο με τις μελλοντικές σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ενωση όσο και με τη γεωστρατηγική σκακιέρα στην Ανατολική Μεσόγειο –ιδιαίτερα εξαιτίας των εξελίξεων στην ενέργεια (στα μέσα Ιουλίου η γαλλική Total ξεκινά γεώτρηση στην κυπριακή ΑΟΖ). Η Αγκυρα επιδιώκει να κερδίσει ανταλλάγματα από αυτή τη διελκυστίνδα, κάτι όμως που προσφέρει παράλληλα ευκαιρίες στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Η δε ΕΕ αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να απομονωθεί πλήρως η Αγκυρα, παρά τις κραυγές που ακούγονται από ορισμένες πλευρές. Παράλληλα, είναι εμφανής η απουσία από το τραπέζι των συνομιλιών του αμερικανικού παράγοντα και η διακριτική, αν και ζωηρότατη στο παρασκήνιο, δραστηριότητα του Λονδίνου που έχει και το «μυαλό» του στραμμένο και στη «μετα-Brexit» εποχή.

Η Αθήνα και η Λευκωσία έχουν εκφράσει την ικανοποίησή τους επειδή αυτή είναι η πρώτη φορά που το ζήτημα των εγγυήσεων και της ασφάλειας συζητείται ουσιαστικά. Οι Τουρκοκύπριοι έχουν διακοσμητικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις, καθώς ο Μουσταφά Ακιντζί κινείται ως «φάντασμα» στον χώρο των εργασιών, ενώ ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου κινεί όλα τα νήματα.

Αριστα ενημερωμένες διπλωματικές πηγές υπογράμμιζαν ότι το «κλειδί» που θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα για μια λύση του Κυπριακού είναι η διαμόρφωση ενός αξιόπιστου μηχανισμού παρακολούθησης και επαλήθευσης της εφαρμογής της λύσης. Αυτός ο μηχανισμός θα πρέπει ουσιαστικά «να αντικαθιστά» τη Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960 και παράλληλα να επιβλέπει τη σταδιακή αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων από το νησί εντός μιας προκαθορισμένης μεταβατικής περιόδου.

Η ελληνική πλευρά έριξε στο τραπέζι των συνομιλιών την ιδέα ενός μηχανισμού που θα μπορούσε να συσταθεί με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και θα υποβάλει τακτικές εκθέσεις στον Γενικό Γραμματέα για την εφαρμογή της λύσης. Στο Κραν Μοντάνα συμφωνήθηκε να δημιουργηθεί μια τεχνική ομάδα για να συζητήσει επί ενός τέτοιου μηχανισμού, αν και η πρώτη συζήτηση σκόνταψε ξανά στην επιμονή της Αγκυρας οι εγγυήσεις να παραμείνουν.

Η τουρκική πρόταση χαρακτηρίστηκε ως «πισωγύρισμα» ακόμη και σε σχέση με τη Συνθήκη Εγγυήσεων του 1960. Βασιζόμενη στη «νέα κατάσταση πραγμάτων» που θα διαμορφωθεί, δηλαδή στη δημιουργία μιας ομοσπονδιακής δομής, η Αγκυρα ζήτησε ουσιαστικά να… περιοριστεί η εγγύησή της στο τουρκοκυπριακό συνιστών κρατίδιο, παρουσιάζοντας αυτή την πρόταση ως υποχώρηση. Η τουρκοκυπριακή Βουλή, με ενισχυμένη πλειοψηφία, θα είναι εκείνη που θα αποφασίζει για την ενεργοποίηση αυτού του δικαιώματος. Οι κίνδυνοι που απορρέουν από μια τέτοια πρόταση είναι προφανείς. Παράλληλα, ενώ στη Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960 προβλεπόταν κοινό τριμερές στρατηγείο των εγγυητριών δυνάμεων, η Αγκυρα ζητεί σήμερα αποκλειστικά τουρκικό στρατηγείο.

Ο στρατός κατοχής

Η Αγκυρα εμφανίστηκε διατεθειμένη να δεχθεί να αποχωρήσει από το νησί ένα σημαντικό ποσοστό δυνάμεων (που όπως όλοι ιδιωτικώς παραδέχονται έχουν μειωθεί το τελευταίο διάστημα για διάφορους λόγους) ήδη από το προσεχές φθινόπωρο –εφόσον φυσικά βρισκόταν λύση –αλλά όχι όλων. Παράλληλα, τα χρονοδιαγράμματα της πλήρους αποχώρησης θα μειώνονταν στο ελάχιστο, ενώ ο μηχανισμός παρακολούθησης θα αποτελείτο από έξι μέλη (ένα από κάθε εγγυήτρια δύναμη, ένα από κάθε κοινότητα και ένα από την ομόσπονδη Κύπρο). Η Αγκυρα ζητεί και διατήρηση της Συνθήκης Συμμαχίας, για την οποία η Ελλάδα έχει προτείνει την αντικατάστασή της με ένα Σύμφωνο Φιλίας Ελλάδος – Τουρκίας – Κύπρου.

Για την Αθήνα και τη Λευκωσία αυτή η πρόταση δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή. Οπως τόνισε ο Πρόεδρος Αναστασιάδης αλλά και ο Νίκος Κοτζιάς, η συμμετοχή της Τουρκίας σε έναν τέτοιο μηχανισμό δεν συνάδει με το γεγονός ότι επί τόσα χρόνια είναι κατοχική δύναμη και δεν μπορεί ο ελεγχόμενος για την εφαρμογή της λύσης να είναι παράλληλα και ελεγκτής της. Η Ελλάδα και η Κύπρος θεωρούν ότι πρέπει να συμμετέχουν στον μηχανισμό διεθνείς οργανισμοί όπως ο ΟΗΕ, ο ΟΑΣΕ και η ΕΕ και, ακόμη καλύτερα, ένας εξ αυτών να έχει την «πολιτική διοίκηση» του μηχανισμού.

Οι δύο χώρες έχουν επίσης καταθέσει σαφείς προτάσεις για σύσταση πολυεθνικής αστυνομικής δύναμης στην οποία δεν θα συμμετέχουν οι εγγυήτριες δυνάμεις και θα συμπληρώνει τις εσωτερικές ρυθμίσεις της λύσης.

Υπάρχει επίσης μια σειρά άρθρων της Συνθήκης της Λισαβόνας που μπορούν να εγγυηθούν την επόμενη ημέρα της ενωμένης Κύπρου παρά τις τουρκικές αντιδράσεις, μεταξύ άλλων το άρθρο 42, παρ. 7 (ρήτρα αμοιβαίας άμυνας) και το άρθρο 222 της Συνθήκης Λειτουργίας της ΕΕ που προβλέπει τη ρήτρα αλληλεγγύης. Ο πρώτος αντιπρόεδρος της Επιτροπής Φρανς Τίμερμανς που βρισκόταν στην Ελβετία παρουσίασε τους τρόπους που η ΕΕ θα μπορούσε να διευκολύνει τη λύση. Σημειώνεται ότι ο κ. Τίμερμανς είναι ο άνθρωπος που χειρίζεται πολιτικά τον φάκελο των ευρωτουρκικών σχέσεων.

Βρετανική γέφυρα

Το Λονδίνο, που εκπροσωπείται στο Κραν Μοντάνα κυρίως από τον υφυπουργό Εξωτερικών σερ Αλαν Ντάνκαν και τον Τζόναθαν Αλεν (που χειρίζεται στο Φόρεϊν Οφις τον φάκελο του Κυπριακού), τάσσεται υπέρ της ανάγκης αλλαγής του σημερινού status quo στο ζήτημα της ασφάλειας και των εγγυήσεων. Η βρετανική πλευρά προσπαθεί να λειτουργήσει γεφυρωτικά και αυτός ήταν ο λόγος που πρότεινε «να σπάσει στα δύο» η λειτουργία ενός μηχανισμού παρακολούθησης. Σύμφωνα με τη βρετανική ιδέα, το ένα σκέλος του μηχανισμού θα παρακολουθεί την αποχώρηση των στρατευμάτων και το έτερο την εφαρμογή της λύσης. Είναι σαφές ότι η ιδέα αυτή είναι πιο πολύπλοκη, αλλά παράλληλα θα επέτρεπε την ανάμειξη της Τουρκίας στην αποχώρηση στρατευμάτων, αλλά όχι στην εφαρμογή της λύσης.

Οι τέσσερις ελευθερίες και οι ευρωτουρκικές σχέσεις

Ηδη από την πρώτη Διάσκεψη για το Κυπριακό τον περασμένο Ιανουάριο στη Γενεύη, η Αγκυρα έθεσε επιτακτικά στο τραπέζι των συνομιλιών τον όρο ότι θα πρέπει οι τούρκοι υπήκοοι στην Κύπρο να απολαμβάνουν τα πλεονεκτήματα των τεσσάρων ελευθεριών της ΕΕ που αφορούν τη διακίνηση προσώπων, αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίου. Η στάση του κ. Τσαβούσογλου στο Κραν Μοντάνα αποτελεί παραδοχή ότι η Τουρκία δεν είναι διατεθειμένη να υποχωρήσει σε αυτή την πτυχή, εκτός και αν ικανοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό.

Η πρόθεση της Κομισιόν να προωθήσει την αναβάθμιση της Τελωνειακής Ενωσης με την Τουρκία έχει επιτρέψει να καλυφθεί έδαφος στη διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίου. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο στη διακίνηση προσώπων, στην οποία εντάσσεται, μεταξύ άλλων, το άκρως ευαίσθητο, πολιτικά, θέμα των αδειών εργασίας. Τούτο δεν είναι εύκολο να γίνει αποδεκτό σε πολλά κράτη-μέλη, αλλά παράλληλα είναι κάτι στο οποίο η Αγκυρα επιμένει, πιθανόν επειδή η συζήτηση για απελευθέρωση των θεωρήσεων έχει κολλήσει.