Τα capital controls και η στρατηγική της φτώχειας

Ιστορικά δεν υπάρχει Ελληνας που σε καιρό ειρήνης να προκάλεσε συνειδητά τόσο μεγάλο πλήγμα στην εθνική οικονομία (και φυσικά στα οικονομικά κάθε οικογένειας) από τον Γιάνη Βαρουφάκη, την ανεξιχνίαστη και αινιγματική αυτή φυσιογνωμία που με έναν «ουάου» συνδυασμό εκβιασμών και παντομίμας απαίτησε από τους ευρωπαίους εταίρους την άμεση κατεδάφιση διεθνών κανόνων μη διαγραφής χρεών που διέπουν όχι μόνο τη λειτουργία του ευρώ αλλά την ίδια την αρχιτεκτονική του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος.

Πολλοί επιστημονικοί κλάδοι –και όχι μόνο τα οικονομικά και τα νομικά –θα πρέπει να ασχοληθούν σε βάθος με τα κίνητρα, την αλληλουχία των αποφάσεων και την ψυχολογική κατάσταση του πρώην υπουργού Οικονομικών από τις αρχές του 2015 ως την επιβολή των capital controls στις 29 Ιουνίου 2015.

Αξίζει όμως, εν τάχει, να θυμηθούμε τα εξής. Το απόγευμα της Παρασκευής 26 Ιουνίου, με μια προσχηματική αιτία (υποτίθεται ότι δεν τα έβρισκαν στα τελευταία 150 εκατομμύρια ευρώ…) η πρωθυπουργική αντιπροσωπεία με τον Αλέξη Τσίπρα εγκαταλείπει ξαφνικά τις διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους της Κομισιόν στις Βρυξέλλες. Στην Αθήνα ήταν ένα βροχερό, μουντό και ζεστό απόγευμα, όταν έφθασε η είδηση ότι ο Πρωθυπουργός επιστρέφει εσπευσμένα. Η εμπιστοσύνη που είχε απομείνει αμέσως κατέρρευσε. Κατά τις 9 το βράδυ δεν υπήρχε ΑΤΜ στην Αθήνα χωρίς μια ουρά από τρία – τέσσερα άτομα. Μέχρι τα μεσάνυχτα οι ουρές ξεπερνούσαν τα 30 άτομα σε όλα τα ATM του Κέντρου ενώ πολλοί επέστρεφαν τις πρώτες πρωινές ώρες για να κάνουν την ανάληψη της επόμενης ημέρας.

Ηταν η προτελευταία ημέρα που μπορούσε ένας καταθέτης στην Ελλάδα να κάνει ανάληψη ύψους 800 ευρώ. Ο 54χρονος τότε Γιάνης Βαρουφάκης ασφαλώς γνώριζε τι θα συνέβαινε. Αλλωστε είχε ενημερωθεί ότι από το πρώτο «ουάου» τον Φεβρουάριο μέχρι εκείνη την ημέρα του Ιουνίου είχαν εγκαταλείψει τη χώρα επιπλέον 45 δισεκατομμύρια ευρώ (η εικόνα ζηλωτή και η πολιτική reality show του υπουργού ήταν φόβητρο για όποιον διέθετε ακόμα και ένα δεκαχίλιαρο στις τράπεζες –βέβαια πολλοί ακόμα πιστεύουν ότι «τον εκδικήθηκαν οι Γερμανοί», ωστόσο σε κάθε περίπτωση, όλοι προστάτευσαν τα χρήματά τους).

Ο κ. Τσίπρας επέστρεψε για να προκηρύξει το περίφημο δημοψήφισμα ζητώντας παράλληλα στήριξη από τη Μόσχα για τη μετάβαση στη δραχμή, όπως αποκάλυψε ο ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν σε τηλεφώνημά του προς τον τότε γάλλο πρόεδρο Φρανσουά Ολάντ, κάτι που δημοσιοποιήθηκε στο Παρίσι οκτώ μήνες μετά, στις αρχές του 2016, και δεν διαψεύστηκε. Οι Ελληνες απέσυραν από τους λογαριασμούς τους όλα όσα μπόρεσαν και τη Δευτέρα το πρωί επιβλήθηκαν με την υπογραφή Βαρουφάκη τα capital controls, την επιβολή των οποίων αρχικά διέψευσε και στη συνέχεια, όταν τα επέβαλε, είπε ότι θα αρθούν δύο ημέρες μετά το δημοψήφισμα.

Επιστρέφοντας στην Παρασκευή της κατάρρευσης των διαπραγματεύσεων αξίζει να σημειωθεί ότι ο κ. Βαρουφάκης παρέμεινε στις Βρυξέλλες. Την ώρα που οι Ελληνες βρίσκονταν σε αναστάτωση, ο ίδιος, επιδεικτικά αδιάφορος, εμφανίστηκε να συντρώγει στις Βρυξέλλες σε ένα αρχοντικό 100 ετών που έχει μετατραπεί σε μπρασερί, στο Ettangs Mellaerts, στις παρυφές της πόλης, δίπλα σε μια μικρή λίμνη.

Οπως έγραψε «Το Βήμα» στις 2 Αυγούστου 2015: «Το παράλληλο τραπεζικό σύστημα που προετοίμαζε να ενεργοποιήσει ήταν η πραγματική αιτία της επιδεικτικής αδιαφορίας του για τη βέβαιη κατάρρευση του κανονικού τραπεζικού συστήματος». Ο κ. Βαρουφάκης δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για το αν θα πετύχει το παζάρι που ο κ. Τσίπρας νόμιζε ότι είχε αναπτύξει με τον κ. Πούτιν για τη χρηματοδότηση της ρήξης με την ευρωζώνη και την επιστροφή στη δραχμή. Εχει ισχυριστεί άλλωστε σε τηλεοπτική συνέντευξή του ότι είχε πει στον Πρωθυπουργό: «Αλέξη, οι Ρώσοι δεν θα σου δώσουν τίποτα».

Ο κ. Βαρουφάκης επέμενε ότι η Ελλάδα δεν είχε καν ανάγκη τους Ρώσους. Επέμενε ότι μπορούσε να αναπτύξει ένα δικό της παράλληλο σύστημα πληρωμών, μια πειραματική προσέγγιση παράλληλου νομίσματος που θα ξεκινούσε με υποσχετικές (IOUs), με χακάρισμα του συστήματος Taxis και θα κατέληγε στην εισαγωγή ενός νέου ηλεκτρονικού νομίσματος, πρωτοποριακού στον κόσμο, όπως είναι το bitcoin.

Με τον τρόπο αυτό η Ελλάδα θα αποδείκνυε ότι στον γενναίο νέο κόσμο ένα κλασικό νόμισμα όπως είναι το ευρώ που ελέγχεται από μια κεντρική τράπεζα (την ΕΚΤ) είναι πλέον ένας αναχρονισμός. Η Ελλάδα θα αποκάλυπτε και θα αποδείκνυε ότι ο παλιός κόσμος των νομισμάτων που ελέγχονται από κεντρικές εξουσίες, ηγεμονίες και κυβερνήσεις είναι έτοιμος να καταρρεύσει και ότι αξίζει να καταρρεύσει, ότι η εξουσία των Ντράγκι και των Σόιμπλε, του δολαρίου και του ευρώ είναι πια μια απάτη. Κάποιοι θεωρητικοί πράγματι υποστηρίζουν ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί στο μέλλον, η συζήτηση που εξελίσσεται σε προχωρημένους διεθνείς κύκλους έχει ενδιαφέρον, ωστόσο όταν η διάθεση για πειραματισμό μεταφέρεται τόσο πρόωρα στο πεδίο της δημόσιας πολιτικής, και μάλιστα σε μια χώρα στην κατάσταση της Ελλάδας, τότε μάλλον το εγχείρημα συνορεύει με τη μεγαλομανία, την παράκρουση και την τρέλα.

Αυτή ήταν πάντως η πραγματική αιτία που ο κ. Βαρουφάκης δεν έχασε την αυτοκυριαρχία του και παρέμεινε ασυγκίνητος μόλις είδε τον κ. Τσίπρα ξέπνοο και πελιδνό (όπως ο ίδιος διηγείται) το βράδυ του νικηφόρου δημοψηφίσματος –όταν ο Πρωθυπουργός συνειδητοποίησε ότι δεν είχε τη ρωσική στήριξη για να πραγματοποιήσει στην πράξη το «Οχι» που τόσο υποστήριξε. Για τον κ. Βαρουφάκη η Ελλάδα δεν χρειαζόταν καμία υποστήριξη από κανέναν για να υλοποιήσει το «Οχι». Χρειαζόταν μόνο μια απόφαση, ένα τόλμημα. Ο κ. Τσίπρας όμως, παρότι σύμφωνα με ορισμένες πηγές αμφιταλαντεύτηκε αρκετές ώρες, κατέληξε ότι η διακινδύνευση ήταν απαγορευτική. «Αν επέμενα θα ανατίναζα τη χώρα» είπε αργότερα δημοσίως.

Αυτό ήταν όμως το πραγματικό σχέδιο του κ. Βαρουφάκη, που ελάχιστα έχει συζητηθεί. Δεν ήταν η δραχμή αλλά ένα ηλεκτρονικό νόμισμα ανεξάρτητο από οποιαδήποτε κεντρική τράπεζα –και μάλιστα ο τότε επικεφαλής της Υπηρεσίας Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Μάνος Σφακιανάκης είχε διατάξει μέσα στο καλοκαίρι του 2015 έρευνα για να διαπιστωθεί τι ακριβώς έγινε, ποιες ήταν οι επικοινωνίες και τα πραγματικά σχέδια του υπουργού Οικονομικών. Η έρευνα φυσικά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, ο κ. Σφακιανάκης υπέστη παρασκηνιακούς εκβιασμούς, μέσα σε λίγους μήνες περιθωριοποιήθηκε στην υπηρεσία που ο ίδιος ίδρυσε και στο τέλος εκδιώχθηκε συνολικά από την Αστυνομία. Ωστόσο, ο απόρρητος σχεδιασμός για ένα ηλεκτρονικό νόμισμα στην Ελλάδα δεν αναμένεται να παραμείνει για πάντα μυστικός αφού εικάζεται πως ίσως αποτελέσει θέμα ενός επόμενου αγγλόφωνου βιβλίου τού εν πολλοίς ανίκανου να διαφυλάξει μυστικά κ. Βαρουφάκη, όταν φυσικά βεβαιωθεί ότι η οποιαδήποτε ευθύνη θα έχει παραγραφεί.

Πόσο έπληξε τους πολίτες ο έλεγχος

Μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης δεν έχει αντιληφθεί πόσο έχει πληγεί από την κυβερνητική πολιτική του 2015. Η εξήγηση όμως είναι απλή και μπορεί να την κατανοήσει ακόμα και ο πιο θερμόαιμος «αντιμνημονιακός»: Οι δημοκρατικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από θεμελιώδη δικαιώματα ιδιοκτησίας τα οποία διαμορφώνουν ένα πλέγμα ιδιωτικού και δημόσιου πλούτου που ρυθμίζεται από κόμβους ελέγχου χρήματος και άλλων περιουσιακών αξιών οι οποίοι συγκροτούν το «τραπεζικό σύστημα». Η κατάρρευση ενός τραπεζικού συστήματος πλήττει καίρια την μεγάλη ή μικρή περιουσία κάθε οικογένειας για δύο βασικούς λόγους: Αφενός ματαιώνει τις δημόσιες και τις ιδιωτικές επενδύσεις που συντηρούν, ανατροφοδοτούν και επεκτείνουν την αγορά εργασίας και την αγορά αγαθών και, αφετέρου, προκαλεί την κατολίσθηση των αξιών ακινήτων. Πολύ απλά, «χάρη» στα capital controls η μέση οικογένεια χάνει σταδιακά και το σπίτι της, την περιουσία της, τη δουλειά της!

Τα capital controls εγκλωβίζουν μια ολόκληρη κοινωνία σε συνθήκες διευρυνόμενης φτώχειας ενώ καταδικάζουν τους επαγγελματίες σχεδόν όλων των κλάδων να πορεύονται με κλονισμένη αυτοεκτίμηση αφού η εργασία τους παύει να ζητείται και όταν ζητείται σπανίως αποζημιώνεται επαρκώς. Αυτό είναι το κόστος των capital controls, ένα κόστος που μπορεί να υπολογιστεί σε πολλές χιλιάδες χαμένα ευρώ και σε βαρύτατο ψυχολογικό τραυματισμό για κάθε εργαζόμενο (ας κάνει ο καθένας τους υπολογισμούς του για το πόσα έχασε το 2015-2017 σε σχέση με την πραγματικότητα αλλά και την προοπτική του 2013-2015). Για αυτό οι δηλώσεις, το ύφος και το ήθος Βαρουφάκη σχεδόν ταυτίζονται με την ωμότητα μιας χυδαίας πρόκλησης απέναντι σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία.

Ωστόσο, ο κ. Βαρουφάκης δεν ήταν ποτέ μόνος του. Είχε μαζί του ολόκληρη την κυβέρνηση και για αυτό απολαμβάνει μέχρι σήμερα μια προκλητική ασυλία. Για να παραπλανηθεί ο πολίτης και να μη συλλάβει το πραγματικό κόστος των capital controls που καθημερινά καταβάλλει (χωρίς να υπολογίζουμε ούτε την αύξηση του δημοσίου χρέους κατά 25 δισ. ευρώ για να υποστηριχθούν και να μην «κουρευτούν» οι καταθέσεις στις κατεστραμμένες από τον κ. Βαρουφάκη τράπεζες, ούτε τη φυγή κεφαλαίων που είχε προηγηθεί, ούτε τους βαρύτατους νέους έμμεσους και άμεσους φόρους που επιβλήθηκαν, ούτε τον κεφαλικό φόρο των ασφαλιστικών εισφορών που αφανίζουν τα επαγγέλματα, ούτε τα αίσχη των λογαριασμών της ΔΕΗ) η κυβέρνηση καλλιέργησε ένα ζωτικό ψεύδος: Οτι «τα capital controls αφορούν μόνο εκείνους που έχουν χρήματα».

Οπως και στα περισσότερα θέματα που θίγονται από κυβερνητικά χείλη, έτσι και εδώ η αλήθεια είναι η ακριβώς αντίθετη. Η αλήθεια είναι ότι τα capital controls αφορούν πρωτίστως εκείνους που δεν έχουν χρήματα γιατί εκείνοι που έχουν χρήματα μόλις παρατήρησαν τις πρώτες κινήσεις Βαρουφάκη τα φυγάδευσαν στο εξωτερικό. Τα capital controls, εξαιτίας της αποξηραντικής επίδρασης που έχουν επάνω στην οικονομία, αφορούν σχεδόν αποκλειστικά εκείνους που εξαρτώνται καθημερινά από τη λειτουργία της οικονομίας αφού δεν διαθέτουν αποθέματα και είναι αναγκασμένοι να ζουν με τα απολύτως ελάχιστα.

Ο «προστάτες» του λαού και οι «κακοί» ξένοι

Τα capital controls εφαρμόστηκαν από την πρώτη ημέρα ασύμμετρα – και σωστά – για να αποφευχθούν οι ελλείψεις βασικών εισαγόμενων αγαθών. Για παράδειγμα χάρη στις προσπάθειες της Τράπεζας της Ελλάδος και των μεγάλων τραπεζών σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) εξασφαλίζεται η εξαίρεση από τα capital controls νευραλγικών τομέων της οικονομίας που εξυπηρετούν τις μεγάλες εισαγωγές και έτσι δεν σημειώθηκε έλλειψη σε τρόφιμα, καύσιμα και φάρμακα, με αποτέλεσμα να αποφευχθεί η επικράτηση ενός κλίματος φόβου και αποσταθεροποίησης.

Οι επιπτώσεις στην εργασία

Στην υπόλοιπη οικονομία όμως τα capital controls κλειδώνουν τις αναλήψεις (δαπάνες) με αποτέλεσμα να ματαιώνουν και τις καταθέσεις (έσοδα). Ποιος θα επενδύσει και θα προσφέρει δουλειές σε μια οικονομία που οι καταναλωτές έχουν περιορισμένη πρόσβαση στα κεφάλαιά τους με αποτέλεσμα να περιορίζουν την κατανάλωσή τους; Σύντομα ένας τυπικός ατομικός λογαριασμός, χωρίς νέα έσοδα, αδειάζει εξαιτίας των ανελαστικών δαπανών, δηλαδή των μεταφορών – στο ενοίκιο, στην Εφορία, στα Ταμεία και στην κάρτα. Πολλοί πολίτες με αποθέματα μπορεί απλώς να ενοχλούνται που δεν αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα και περιμένουν τον Γκοντό μέσα σε μια μπεκετική Ελλάδα, πολλοί άλλοι μπορεί να ζουν από τα έτοιμα (που ακόμα υπάρχουν) και να περιμένουν «να δουν τι θα γίνει», αλλά εκείνοι που πρωτίστως πλήττονται από τα capital controls είναι αυτοί που δεν διαθέτουν «έτοιμα» και είναι υποχρεωμένοι να επιβιώνουν από τη δουλειά τους, μια δουλειά η οποία, εξαιτίας των capital controls, είτε δεν υπάρχει είτε φυτοζωεί.

Το κοινωνικό αποτέλεσμα είναι πολλοί νέοι να παραμένουν ανενεργοί στα σπίτια των γονέων τους και να ματαιώνουν σχέδια επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. Ακόμα και αν έχουν δημιουργήσει τη δική τους οικογένεια, αναγκάζονται να ζήσουν με το επίδομα ανεργίας, με τις εκποιήσεις περιουσιακών στοιχείων έναντι πινακίου φακής και με την οικογενειακή αλληλεγγύη που προέρχεται από τις πετσοκομμένες συντάξεις γονέων και πεθερικών. Και επάνω εκεί, στην ταπεινωμένη και ζαλισμένη ελληνική οικογένεια που νομίζει ακόμα ότι την οδήγησε ως εδώ «ο κακός Σόιμπλε», έρχεται ο κ. Τσίπρας, παίρνει το ύφος του ονειροπόλου «Μικρού πρίγκιπα» του Σεντ Εξιπερί και 600 εκατομμύρια από την υπερφορολόγηση τα βαφτίζει «εορταστικό επίδομα» σε αυτούς που έχουν ανάγκη (το έκανε πέρυσι τα Χριστούγεννα και προφανώς θα το ξανακάνει).

Η κυβέρνηση που «πρώτη φορά» προκάλεσε τόση οικονομική και ηθική εξαθλίωση εις το όνομα μιας λατινοαμερικανικής ουτοπίας, αφού εξαπάτησε και ταπείνωσε έναν λαό πανέτοιμο να εξαπατηθεί, εκπαιδευμένος καθώς είναι επί δεκαετίες με ζωτικά ψεύδη, έρχεται στο τέλος και σκορπίζει ψίχουλα – γνωρίζοντας ότι για έναν στερημένο και ζαλισμένο λαό τα ψίχουλα αλλά και η ίδια η πράξη μιας ορισμένης προσφοράς – ισοδυναμεί με μάννα εξ ουρανού.

Και εδώ έρχεται η στρατηγική της φτώχειας. Οταν με την πολιτική σου επιβάλλεις συνθήκες φτώχειας αλλά έχεις κατορθώσει ώστε η πλειονότητα να πιστεύει ότι την κύρια ευθύνη για αυτό την έχουν οι ξένοι, τότε μπορείς να παριστάνεις τον προστάτη των φτωχών. Με αυτόν τον τρόπο εφαρμόζεις μια πολιτική (φτώχειας) που αυξάνει τους ψηφοφόρους σου (τους φτωχούς) οι οποίοι σε υποστηρίζουν γιατί πιστεύουν ότι μόνο εσύ ενδιαφέρεσαι για αυτούς, επειδή τους φροντίζεις με επιδόματα που προέρχονται από την εξοντωτική φορολόγηση των επαγγελματιών και των επιχειρηματιών οι οποίοι μέσα σε αυτό το κλίμα περιορίζουν τις δραστηριότητές τους παράγοντας αναγκαστικά ακόμα περισσότερη φτώχεια! Η «πολιτική της φτώχειας», βεβαίως, είναι μόνο μία από τις δύο συνιστώσες της ασκούμενης πολιτικής.

Η άλλη συνιστώσα είναι η «επιστροφή στην ανάπτυξη». Η κυβέρνηση πορεύεται στο μέλλον ισχυριζόμενη ότι από τη μια προστατεύει τους μη έχοντες (και πράγματι δεν είναι αμελητέες αρκετές πρωτοβουλίες, από τα κοινωνικά παντοπωλεία ως τα ειδικά επιδόματα) και από την άλλη επιβάλλει τα μέτρα του Μνημονίου χωρίς κοινωνικές αντιδράσεις. Με αυτόν τον τρόπο υποτίθεται ότι στρώνει τον δρόμο για την έξοδο στις αγορές και για νέες επενδύσεις.
Βεβαίως, με όλους αυτούς τους πειραματισμούς και τις παλινωδίες, η υποστήριξη στον ΣΥΡΙΖΑ δείχνει ότι έχει καταρρεύσει, ωστόσο πολλοί επισημαίνουν ότι με το 35% του λαού να βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχειας, οι κλασικές δημοσκοπήσεις δεν μπορούν να αποδώσουν την πραγματική πρόθεση ψήφου και πάντως είναι παρακινδυνευμένη κάθε πρόβλεψη ότι θα κάνει περίπατο ένα κόμμα όπως η Νέα Δημοκρατία που προβάλλει τις μεταρρυθμίσεις και τον εκσυγχρονισμό.

Το χαρτί της ρήξης

Πολύ περισσότερο όταν οι πιο προσεκτικοί παρατηρητές πάντα επισημαίνουν την έφεση του κ. Τσίπρα στις καινοτομίες και στον αιφνιδιασμό. Λέγεται για παράδειγμα ότι εάν υποθέσουμε ότι η κυβέρνηση δεν πληγεί από απρόβλεπτες εξελίξεις, τότε ο κ. Τσίπρας μπορεί για μια ακόμα φορά να αιφνιδιάσει. Μπορεί να δίστασε το 2015 και να μη μετέτρεψε την Ελλάδα στην πρώτη χώρα στον κόσμο με το δικό της ανεξάρτητο από κάθε κεντρική τράπεζα ηλεκτρονικό νόμισμα, αλλά το φθινόπωρο του 2018 θα μπορούσε να προβεί σε μια ελεγχόμενη ρήξη με την αγαπημένη του «Μαντάμ Μέρκελ» και να νομοθετήσει την κατάργηση των μειώσεων στις συντάξεις που ήδη νομοθέτησε για το 2019. Και κάπως έτσι, να προκηρύξει πρόωρες εκλογές…