Κλέις. Το όνομα της κόρης της Σαπφούς και άλλα ποιήματα
Μετάφραση Μαργαρίτα Μέλμπεργκ, επίμετρο Φοίβη Γιαννίση
Εκδόσεις Περισπωμένη, 2017
σελ. 108, τιμή 14 ευρώ
Ο Jesper Svenbro (1944) είναι μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας, ελληνιστής, ποιητής και δοκιμιογράφος. Γνωστό είναι το βιβλίο του (η διδακτορική διατριβή του) La parole et le marble. Aux origines de la poétique grecque, στο οποίο συζητείται η καταγωγή της αρχαίας ποιητικής. Ελληνικά έχει εκδοθεί το βιβλίο του Φρασίκλεια, Ανθρωπολογία της ανάγνωσης στην αρχαία Ελλάδα («Πατάκης» 2002). Ποιήματά του έχουν δημοσιευθεί παλαιότερα στα περιοδικά Ποιητική (2008), ΦΡΜΚ (2013) και The Books’ Journal (2013).
Στο κρινόμενο βιβλίο δημοσιεύονται μεταφρασμένα από τα σουηδικά 19 ποιήματα από τη συλλογή Το όνομα της κόρης της Σαπφούς. Ατομική εργασία. Διδακτικό έτος 2015-2016, 6 ποιήματα από τη συλλογή Αρτεμίσιον και ένα που συνετέθη με την ευκαιρία συμποσίου αφιερωμένου στη Σαπφώ (2015). Οπως μαθαίνουμε, τα ποιήματα αυτά είναι ακόμη ανέκδοτα στη Σουηδία. Το γεγονός ότι πρωτοδημοσιεύονται στα ελληνικά δείχνει, πιστεύω, την εκτίμηση του ελληνιστή ποιητή στη χώρα μας. Τα 26 ποιήματα αποδίδονται σε καθαρά, αβίαστα ελληνικά. Δεν μπορώ να ελέγξω την ακρίβεια της μετάφρασης, όμως τα ποιήματα είναι ωσάν να έχουν γραφεί στη γλώσσα μας. Και τούτο λίγο δεν είναι.
Ολα τα ποιήματα είναι πολύστιχα –άλλα πεζόμορφα, άλλα αναπτυγμένα σε τετράστιχες ή πεντάστιχες στροφές. Ο χαρακτήρας τους είναι αφηγηματικής τάξεως. Ακριβέστερα: εκφέρονται ωσάν μικρά δοκίμια, τα οποία όμως υπερβαίνουν τον δοκιμιακό λόγο –τον ακυρώνουν. Η όποια τους eruditio είναι φαινομενική, θα έλεγα και ειρωνική. Τα 18 από τα 19 ποιήματα της πρώτης συλλογής εμφανίζονται ως οιονεί μέρη μιας φιλολογικής εργασίας. Η συνοδευτική επεξήγηση «Ατομική εργασία. Διδακτικό έτος 2015-2016» παραπέμπει σε μαθήματα σεμιναριακά. Δύο από αυτά τα ποιήματα τιτλοφορούνται «Εξετάσεις, θέμα πρώτο» και «Εξετάσεις, θέμα δεύτερο». Στο πρώτο εξετάζεται το μάθημα «Η ανθρωπολογία του ελληνικού γάμου». Στο δεύτερο το μάθημα «Η σχέση της αρχαϊκής ποίησης με τον Ομηρο»! Το εύρημα κάθε άλλο παρά σχολαστικό είναι. Τουναντίον. Ο τρόπος με τον οποίο συνενώνονται τα σεμινάρια, η διδασκαλία της Ιστορίας και της Φιλολογίας κρατά μακριά από τα ποιήματα κάθε σχολαστικισμό. Στην ουσία αυτά τα δύο «μαθήματα» δίδουν τον τόνο στα υπόλοιπα ποιήματα του βιβλίου.
Το σημαντικότερο: ενώ το αρχαϊκό «φιλολογικό» περιβάλλον της Λέσβου εμφανίζεται μέσα στο βιβλίο, ο Svenbro έρχεται και βλέπει καθαρότατα επίσης και προς τον 20ό αιώνα. Στο ποίημα «Ταξίδι του μέλιτος με Sightseeing» εμφανίζονται η Ελίζαμπεθ Τέιλορ και ο Ρίτσαρντ Μπάρτον «καβάλα στα άλογα να θαυμάζουν τη Σφίγγα και τις πυραμίδες της Γκίζας». Παρακάτω «ακούγoνται», δίπλα στη Σαπφώ, ο τρομπετίστας Miles Davis και o κοντραμπασίστας Paul Chambers. Συναντούμε τους διάσημους εκδότες Ε. Lobel και D. Page (Poetarum Lesbiorum Fragmenta), τους παπυρολόγους Β. Ρ.Grenfell και Α. S. Hunt. Παρόντες ο Εντμουντ Χούσερλ και ο Ντεριντά. Υπάρχει ένα απόσπασμα από το βιβλίο της μαρξίστριας Simone Weil (1909-1943) για την Ιλιάδα της και μνημονεύεται η μελέτη του Gregory Nagy, The Best of the Achaeans! Τέλος, o ελληνιστής ποιητής δοκιμάζει να «αποκαταστήσει» το διάσημο, σπαραγμένο ποίημα της Σαπφώς «Ο γάμος του Εκτορα και της Ανδρομάχης» (44LP).
Μια νέα «μυθική μέθοδος»; Οχι. Εδώ δεν εφαρμόζεται η διάσημη ελιοτική (και σεφερική) μέθοδος κατά την οποία ένας αρχαίος μύθος (του Ορέστη λ.χ.) χρησιμοποιείται ως δομικό στοιχείο του σύγχρονου ποιήματος για να βοηθήσει έτσι τον ποιητή να εκφράσει την εμπειρία του με τρόπο αντικειμενικό. Υπόβαθρο, καταγωγή των ποιημάτων του Svenbro δεν είναι ο μύθος. Είναι το ίδιο το αρχαίο ποίημα, η αρχαία λέξη, το παράθεμα, το fragmentum, οι εκδότες, οι παπυρολόγοι και οι φιλόλογοι αλλά και το riff, η επανερχόμενη μουσική φράση στην τζαζ. Με τη χρήση όλων αυτών των στοιχείων ενοποιείται ο χρόνος. Ενοποιείται ο χώρος. Ενοποιούνται η ποίηση, η μουσική, η φιλολογία.
Κρίνω ότι τα ποιήματα του Jesper Svenbro σε πρώτη ανάγνωση είναι διδακτικά. Παιδευτικά. Διδάσκουν με τον τρόπο τους ένα κεφάλαιο της λεσβιακής λυρικής ποίησης. Δείχνουν το κέντρο, τη Σαπφώ. Εμφανίζουν επί σκηνής τον συγκαιρινό της ποιητή Αλκαίο. Αναφέρονται στον αισυμνήτη Πιττακό. Στον Σιμωνίδη, στον ρωμαίο ιστορικό Αμμιανό Μαρκελλίνο (ελληνικής καταγωγής), στον Παυσανία. Κυρίως όμως δοξολογούν τη Ροδόπη / Δωρίχα, εταίρα, σύζυγο του αδελφού της ποιήτριας Χάραξου και (σύμφωνα με τα αρχαία κουτσομπολιά) αγαπημένη της ίδιας της ποιήτριας!
Για την οποία πιθανότατα γράφει τον στίχο «το περιττό φορτίο της βαρυθυμίας» («Σαπφώ: Πέντε στροφές για τη Δωρίχα»). Ομως δεν έχουμε ποιήματα που απλώς προβάλλουν το αρχαίο κλέος. Δεν είναι ποιήματα μόνο παιδευτικά. Ναι. Μας εισάγουν όντως σε έναν πολιτισμό που εμείς οι Ελληνες τον αγνοούμε υβριστικά. Ομως (επαναλαμβάνω) δεν πρόκειται για ποιήματα φιλολογικά ή απλώς παιδευτικά. Δεν είναι ποιήματα ενός εστέτ ποιητή και φιλολόγου. Τα ποιήματα του Jesper Svenbro είναι πρωτίστως πολιτικά. Η σημασία τους είναι πολιτικής τάξεως. Η ιδεολογία τους έχει χροιά πολιτική. Κοινωνική. Ενα μάλιστα ποίημα, «Καρυάτιδες» (στη συλλογή Αρτεμίσιον), θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί «προπαγανδιστικό» για εμάς τους Νεοέλληνες καθώς ο ποιητής αναφέρεται ευθέως στην ιστορία του γερμανικού χρέους… Αλλά όχι μόνο του κατοχικού. Το ποίημα αναφέρεται και στο «χρέος» των μεγάλων γερμανών ποιητών, όπως του Χέλντερλιν και του Γκαίτε.
Οι δύο μεγάλοι γερμανοί ποιητές έχουν αποπληρώσει το όποιο χρέος τους. Θα έλεγα, και με το παραπάνω. Το ίδιο πράττει και ο σουηδός ελληνιστής και ποιητής. Αναγνωρίζει το χρέος του προς την Ελλάδα. Και το εξοφλεί με τον καλύτερο τρόπο. Ωστόσο (είτε θέλουμε να το εννοήσουμε, είτε όχι) υπενθυμίζει και το δικό μας χρέος προς την αρχαιότητα και στη χώρα που ζούμε σήμερα. Πλαγίως πλην σαφώς, δείχνει το συνεχώς αυξανόμενο χρέος μας προς την ταλανιζόμενη χώρα.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
