Το σχέδιο Μακρόν – Μέρκελ για μεταρρύθμιση της ευρωζώνης

Εν αναμονή του αποτελέσματος των γερμανικών εκλογών του προσεχούς Σεπτεμβρίου, το Βερολίνο, το Παρίσι και οι Βρυξέλλες επεξεργάζονται σχέδια για την επανεκκίνηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης με έμφαση στην άμυνα, στην ασφάλεια και στην ολοκλήρωση της ευρωζώνης, και με ορίζοντα το 2025.

Η εκλογή του Εμανουέλ Μακρόν στην προεδρία της Γαλλίας, η απόφαση της Βρετανίας να αποχωρήσει από την ΕΕ, η απειλή του αντιευρωπαϊκού λαϊκισμού, η αστάθεια στο γεωπολιτικό περιβάλλον της Ευρώπης και η «αποξένωση» που έχει προκαλέσει στους Ευρωπαίους η ρητορική και η στάση του νέου προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Ντόναλντ Τραμπ συνιστούν την πεντάδα των αιτιών που τροφοδοτούν αυτή την επιθυμία για βαθιές αλλαγές.

Στις Βρυξέλλες, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αποφασίσει να κινηθεί πολιτικά, τόσο με τη Λευκή Βίβλο για το Μέλλον της Ευρώπης όσο και με τα κείμενα προβληματισμού που έχουν ακολουθήσει, ιδιαίτερα αυτά για την Οικονομική και Νομισματική Ενωση και την Ευρωπαϊκή Αμυνα. Παράλληλα, σε πολλά ευρωπαϊκά think tanks διεξάγονται απόρρητες συζητήσεις και διακινούνται ιδέες. Οπως φαίνεται, αυτό που προκρίνεται από τον γαλλογερμανικό άξονα είναι μια μορφή «Ευρώπης των πολλών ταχυτήτων». Στον πυρήνα της ΕΕ άλλωστε, η άποψη που διαμορφώνεται είναι ότι πλέον οι ανισορροπίες δεν περιορίζονται αποκλειστικά στον άξονα Βορρά – Νότου αλλά και στον άξονα Δύσης – Ανατολής, με την προσφυγική κρίση να έχει φέρει στην επιφάνεια σοβαρές πολιτικές διαφορές. Ιδιαίτερα δε σε ό,τι αφορά τις αλλαγές στη διακυβέρνηση της ευρωζώνης, το δίλημμα που θα κρίνει το μέλλον τους αφορά στην ισορροπία που θα βρεθεί ανάμεσα στις υποχρεώσεις και στη μείωση και στο μοίρασμα του κινδύνου (risk reduction versus risk sharing). Η απάντηση στο δίλημμα αυτό θα είναι καθοριστική για το αν η Γερμανία θα αποδεχθεί αλλαγές που θα σημάνουν ότι πρέπει να επωμισθεί ένα κόστος που μέχρι σήμερα έχει αρνηθεί να σηκώσει.

Σε αυτό το περιβάλλον, η Αθήνα εμφανίζεται αδύναμη ή ακόμη και απρόθυμη να προβεί σε οποιαδήποτε κίνηση. Εγκλωβισμένη και απορροφημένη από την οικονομική κρίση, η ελληνική κυβέρνηση αναλίσκεται σε μάχες οπισθοφυλακών. Εχουν διεξαχθεί ελάχιστες συζητήσεις για το Μέλλον της Ευρώπης και σχεδόν η παραμικρή ανάλυση για τις επιπτώσεις που θα μπορούσε να έχει για την Ελλάδα η προώθηση ενός μοντέλου πολλών ταχυτήτων.

Στο υπουργείο Εξωτερικών πνέει, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, μάλλον ευρωσκεπτικιστικός άνεμος και η έμφαση δίνεται σε άλλα μέτωπα, όπως η Ανατολική Μεσόγειος και η Μέση Ανατολή. Και αν η Αθήνα δεν είναι ακόμη σε θέση να υπερασπισθεί ιδέες σε ό,τι αφορά τη μεταρρύθμιση της αρχιτεκτονικής της ΟΝΕ και της ευρωζώνης, στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Αμυνας θα μπορούσε, όπως εκτιμούν έμπειροι αναλυτές, να καταθέσει ιδέες που άπτονται τόσο της προστασίας των εξωτερικών συνόρων (αν και προς το παρόν η Αθήνα προτιμά να παίξει με τον αμερικανικό παράγοντα στο πεδίο της ασφάλειας) όσο και κρίσιμων ζητημάτων ασφαλείας π.χ. για τα Βαλκάνια (όπου σύμφωνα με τις μυστικές υπηρεσίες δυτικών χωρών υπάρχουν ενεργά δίκτυα εμπορίας μικρών όπλων και ναρκωτικών, ενώ οι ελληνικές κινήσεις είναι σπασμωδικές) ή για τη Μεσόγειο. Ανάλογη ήταν και η εκτίμηση υψηλόβαθμου ευρωπαίου παράγοντα με τον οποίο συνομίλησε πριν από μερικές ημέρες «Το Βήμα» στην Αθήνα.

Η πανηγυρική είσοδος του Εμανουέλ Μακρόν στο Μέγαρο των Ηλυσίων στις 7 Μαΐου και η εξαιρετικά φιλοευρωπαϊκή και μεταρρυθμιστική του ατζέντα (ιθύνων νους της οποίας είναι ο σύμβουλός του επί ευρωπαϊκών υποθέσεων και ιδρυτής του γνωστού ινστιτούτου Bruegel Ζαν Πιζανί – Φερί) επανέφερε στο προσκήνιο πολλές από τις ιδέες που είχαν αρχίσει να συζητούνται σε κύκλους των Βρυξελλών ήδη κατά την κορύφωση της κρίσης της ευρωζώνης την περίοδο 2011-2012. Η δημιουργία ενός ευρωπαϊκού υπουργείου Οικονομικών ή έστω η δημιουργία θέσης υπουργού Οικονομικών της ευρωζώνης, η υιοθέτηση προϋπολογισμού της ευρωζώνης και η μετατροπή του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM) σε Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ταμείο (EMF) ήταν, ως έναν βαθμό, ιδέες που είχε πρωτοδιατυπώσει ο πρώην πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Χέρμαν βαν Ρομπάι. Τότε όμως το Βερολίνο ήταν απολύτως αντίθετο στην προώθησή τους καθώς έκρινε ότι η εγκαθίδρυση κανόνων δημοσιονομικής πειθαρχίας και σταθερότητας προείχαν.

Σήμερα, η κατάσταση φαίνεται ότι είναι κάπως διαφορετική. Ενας άνεμος συγκρατημένης αισιοδοξίας μοιάζει να έχει φυσήξει έπειτα από την ήττα των ευρωσκεπτικιστικών και αντιευρωπαϊκών δυνάμεων σε Ολλανδία και Γαλλία, αλλά και από τη διαφαινόμενη άνετη επικράτηση της Ανγκελα Μέρκελ στη Γερμανία. Ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ έγραψε στην επιστολή του προς τους ηγέτες της ΕΕ εν όψει της πρόσφατης Συνόδου Κορυφής ότι η Ευρώπη γυρίζει σελίδα. Η ατμόσφαιρα αυτή είναι αναμφίβολα διαφορετική από αυτή που επικρατούσε από τον Ιούνιο του 2016, όταν οι Βρετανοί ψήφιζαν υπέρ του Brexit, μέχρι και τον περασμένο Μάρτιο, όταν οι περισσότεροι ανησυχούσαν για μία νίκη του Γκερτ Βίλντερς στην Ολλανδία. «Σήμερα, μοιάζει ολοένα και πιο σαφές ότι είναι προτιμότερο να μεταρρυθμίσουμε την ΕΕ παρά να την εγκαταλείψουμε» υπογραμμίζει υψηλόβαθμη κοινοτική πηγή με γνώση των εσωτερικών διεργασιών σε Βρυξέλλες και Βερολίνο.

Πρόσφατα, η Κομισιόν παρουσίασε το Εγγραφο Προβληματισμού της για την ΟΝΕ. Σε αυτό, ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ και η ομάδα του έχουν σκιαγραφήσει μια διαδικασία δύο σταδίων για τη μεταρρύθμιση της ευρωζώνης που χωρίζεται σε βραχυπρόθεσμα μέτρα (τα οποία πρέπει να ληφθούν μέχρι το 2019, άρα μέχρι το τέλος της θητείας της παρούσας Επιτροπής) και σε μεσομακροπρόθεσμα μέτρα (που θα εξελιχθούν την πενταετία 2020-2025). Παράλληλα, σκιαγραφούνται τρεις κρίσιμοι τομείς δράσης: η χρηματοπιστωτική ένωση, η οικονομική και δημοσιονομική ένωση και, τέλος, η αρχιτεκτονική της ΟΝΕ με έμφαση στη δημοκρατική της νομιμοποίηση.

Αναφορικά με μια αρμονικότερη χρηματοπιστωτική ένωση, η Επιτροπή θεωρεί ότι πρέπει να ολοκληρωθεί το ταχύτερο η τραπεζική ένωση και για τον λόγο αυτόν πρέπει να επιτευχθεί πρόοδος σε δύο θέματα: α) στη δημιουργία του Κοινού Ταμείου για την Εκκαθάριση Τραπεζών (SRF) και β) στην υιοθέτηση ενός πανευρωπαϊκού συστήματος εγγύησης καταθέσεων (EDIS). Παράλληλα, είναι αναγκαία η συμφωνία επί της Ενωσης Κεφαλαιακών Αγορών (CMU). Αν αυτά τα μέτρα ληφθούν, τότε θα μπορούσαν να εξεταστούν μετά το 2019 ιδέες όπως η έκδοση ενός είδους ευρωομολόγου (safe asset), με μία μορφή που θα προσεγγίζει τα ομόλογα που αμερικανικού Δημοσίου –χωρίς φυσικά να καλύπτονται και παλαιότερα χρέη των κρατών.

Σε ό,τι αφορά δε την οικονομική ένωση, απαιτείται ακόμη καλύτερος συντονισμός των εθνικών δημοσιονομικών πολιτικών και η σύνδεσή του με την αξιοποίηση των διαρθρωτικών και επενδυτικών κονδυλίων. Τούτο θα μπορούσε να σημαίνει ότι χώρες που δεν προωθούν μεταρρυθμίσεις δεν θα έχουν πρόσβαση σε αυτά τα κονδύλια. Παράλληλα, η Επιτροπή επαναφέρει την ιδέα για ένα είδος προϋπολογισμού της ευρωζώνης (euro area fiscal capacity), που όμως δεν θα λειτουργεί ανταγωνιστικά προς τον ESM. Η χρηματοδότηση αυτού του «κουμπαρά» θα μπορεί όμως να προέλθει από τα κεφάλαια του ESM ή εναλλακτικά από τον κοινοτικό προϋπολογισμό ή από εισφορές των κρατών-μελών (π.χ. με βάση το ΑΕΠ ή άλλους δείκτες). Δύο είναι τα πράγματα στα οποία θα μπορούσε να βοηθήσει αυτός ο προϋπολογισμός: πρώτον, στην προστασία των επενδύσεων και, δεύτερον, στη δημιουργία ενός πανευρωπαϊκού συστήματος εγγύησης των επιδομάτων ανεργίας.

Αναμφίβολα όμως το πιο «γοητευτικό» σκέλος των προτάσεων της Κομισιόν αφορά στις μελλοντικές αλλαγές στην αρχιτεκτονική της ΟΝΕ. Παραμένει άγνωστο πώς αυτές οι αλλαγές μπορούν να πραγματοποιηθούν. Αρκούν οι σημερινές Συνθήκες ή θα χρειαστεί αναθεώρησή τους; Θα επικρατήσει και πάλι η διακυβερνητική μέθοδος όπως στην κορύφωση της κρίσης του ευρώ ή όχι; Η Επιτροπή εκτιμά ότι απαιτείται μία νέα ισορροπία μεταξύ αυτής και του Eurogroup. Εκτιμά ότι το τελευταίο μπορεί να αποκτήσει ένανμόνιμο πρόεδρο, ο οποίος θα συγκεντρώνει στο πρόσωπό του και την ιδιότητα του σημερινού επιτρόπου με αρμοδιότητα τις οικονομικές υποθέσεις. Τούτο ίσως αποτελούσε βάση για ένα μελλοντικό υπουργείο Οικονομικών της ευρωζώνης με σαφή αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώ το «διαμάντι του στέμματος» θα ήταν η μετατροπή του ESM σε Ευρωπαϊκό Νομισματικό Ταμείο. Υψηλόβαθμη κοινοτική πηγή σημείωνε πρόσφατα ότι με τον Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο «δεν ξέρω αν θα ήθελα να εξαρτώμαι, σε μία μελλοντική κρίση, από το ΔΝΤ».