Την περασμένη Πέμπτη το βράδυ στις κινηματογραφικές αίθουσες Αλκυονίδα και Studio γινόταν το αδιαχώρητο. Νέος στην συντριπτική πλειοψηφία του κόσμος είχε κυριολεκτικά κατακλύσει τους ιστορικούς κινηματογράφους των οδών Ιουλιανού και Σπάρτης – Σταυροπούλου (αντιστοίχως) σε σημείο που η εικόνα θύμιζε παρελθόν, τα χρόνια της δεκαετίας του 1970 και του 1980 όταν γέμιζαν καθημερινά από κόσμο εφόσον ήταν οι μόνες που πρόβαλαν ταινίες τέχνης που δεν προβάλλονταν αλλού. Παραπάνω από 1.100 θεατές καταμετρήθηκαν σε όλες τις προβολές της Πέμπτης και στις δύο αίθουσες, και ο λόγος ήταν ένας: η Πέμπτη ήταν η ημέρα της πρεμιέρας του ντοκιμαντέρ «Τι κι αν έπεσε ο Γράμμος, εμείς θα νικήσουμε».
Με αφετηρία τις ημέρες της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους Γερμανούς και «σταθμούς» τον ηρωικό Δεκέμβρη, τη Συμφωνία της Βάρκιζας, την τρομοκρατία και τις αποφάσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, το ντοκιμαντέρ «Τι κι αν έπεσε ο Γράμμος, εμείς θα νικήσουμε» είναι μια απόπειρα καταγραφής των γεγονότων του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1946-1949) που σημάδεψαν τη νεότερη Ελλάδα. Η ιδιαιτερότητα του ντοκιμαντέρ όμως είναι ότι πρόκειται για παραγωγή της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, πράγμα που σημαίνει ότι η καταγραφή που έγινε έχει τη σφραγίδα και γραμμή ενός συγκεκριμένου πολιτικού κόμματος.
Βεβαίως, αν και η έλλειψη αντικειμενικότητας μπορεί να δυσαρεστήσει, το γεγονός ότι η παραγωγή είναι του ΚΚΕ της δίνει αυτομάτως ένα ενδιαφέρον γιατί η ταινία χωρίς να κρύβει την «καταγωγή» της παρουσιάζει ένα κομμάτι της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας από μια συγκεκριμένη σκοπιά. Υλικό του οποίου την ύπαρξη δεν γνωρίζαμε ως τώρα εμφανίζεται στην ταινία στην οποία χρησιμοποιήθηκαν πρωτότυπα πλάνα από το κινηματογραφικό συνεργείο του ΔΣΕ, ηχητικά ντοκουμέντα της εποχής, αλλά και νεότερο υλικό με σύγχρονα πλάνα από τους χώρους δράσης του ΔΣΕ. Εν ολίγοις, το «Τι κι αν έπεσε ο Γράμμος, εμείς θα νικήσουμε» προέκυψε από επεξεργασία αρχείων του ιστορικού Αρχείου του ΚΚΕ ενώ χρησιμοποιήθηκαν επίσης κρατικά αρχεία της ΕΡΤ και του Πολεμικού Μουσείου. Τα σύγχρονα γυρίσματα που βλέπουμε στην ταινία έγιναν στα βουνά όπου ανέπτυξε τη δράση του ο ΔΣΕ, ενώ δώδεκα μαχητές του ΔΣΕ που εξακολουθούν να βρίσκονται εν ζωή κατέθεσαν τις μαρτυρίες τους. Είναι οι Παναγιώτα Μεγράμη, Νίκος Τέρζογλου, Αρίστος Καμαρινός, Αλέκος Παπαγεωργίου, Λυκούργος Δημόπουλος, Ευανθία Ζωίδη, Θανάσης Ανάγνου, Αναστασία Μασμανίδου, Χρήστος Δίκογλου, Σοφία Μιχαηλίδου, Λευτέρης Αναστασάκος και Αγγελική Σιώμου. Στο ντοκιμαντέρ ακούγονται ακόμη ανέκδοτα τραγούδια του ΔΣΕ όπως τα «Ραγιάδες» με τη χορωδία γυναικών της φυλακής Αβέρωφ και «Ανεμοι θύελλες» καθώς επίσης και οι φωνές των ηθοποιών Μίλτου Δημούλη, Βασίλη Κολοβού, Νίκου Μοσχοβού, Μαριάνθης Σοντάκη και Χριστόφορου Γιακουμέλου στην αφήγηση.
Η σημασία της έρευνας
Το ερευνητικό κομμάτι του ντοκιμαντέρ είναι που έχει τεράστιο ενδιαφέρον για τον θεατή, όπως είχε και για τους δημιουργούς της ταινίας. «Πέρα από το ότι το ντοκιμαντέρ έχει συγκεκριμένη χρήση διότι δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και ως παραγωγή ενός συγκεκριμένου φορέα, υπήρξαν πράγματα που βρέθηκαν κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή» είπε στο «Βήμα» ο Κώστας Σταματόπουλος, ο άτυπος «αρχηγός» της σκηνοθετικής ομάδας του «Τι κι αν έπεσε ο Γράμμος, εμείς θα νικήσουμε» (τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας ήταν οι Λεωνίδας Βαρδαρός, Σήφης Στάμου, Θεοδοσία Γραμματικού και Γιάννης Μαρούδας). «Για παράδειγμα φωνή του Νίκου Ζαχαριάδη που ακούμε στην ταινία βρέθηκε στα αρχεία του ΚΚΕ δύο μόλις εβδομάδες προτού η ταινία τελειώσει και γίνει DCP. Επίσης σκηνές όπως αυτή του χειρουργείου στον Γράμμο δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο παρελθόν». Υπάρχει ακόμη πλούσιο φωτογραφικό υλικό που κι αυτό δεν έχει παρουσιαστεί ποτέ. Είναι του Απόστολου Μουσούρη και δεν υπάρχει ούτε και στο λεύκωμα που είχε τυπωθεί. Ωστόσο, αναπόφευκτα, μεγάλο μέρος του υλικού που βλέπουμε στο ντοκιμαντέρ αλληλοκαλύπτεται με αντίστοιχα θεματικά πλάνα που είχαν ήδη παρουσιασθεί σε παλαιότερα ντοκιμαντέρ για τον Εμφύλιο. Στην ταινία εξάλλου χρησιμοποιείται υλικό από τα ντοκιμαντέρ «Η αλήθεια για τα παιδιά της Ελλάδας» του Μάνου Ζαχαρία, «Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος» του Ροβήρου Μανθούλη και «Τόποι πολιτικής εξουσίας και ιστορικής μνήμης» του Λ. Βαρβαρού.
Πολύτιμο υλικό
Ολα τα μέλη της ομάδας πήγαν σε κάθε σημείο της Ελλάδας όπου έχει γραφεί το συγκεκριμένο κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας σε μια προσπάθεια ώσμωσης της πραγματικότητας. Το ντοκιμαντέρ εξηγεί, για πρώτη ίσως φορά με τόσες λεπτομέρειες και πάντα από την πλευρά του ΚΚΕ, αρκετά πράγματα σε σχέση με τη λειτουργία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος ο οποίος είχε τη δομή σχεδόν του τακτικού Στρατού.
Πώς λειτούργησε η επιμελητεία, πώς οργανώθηκαν οι σχολές των ανθυπολοχαγών, πώς έγιναν τα νοσοκομεία και πώς εκπαιδεύθηκαν οι γιατροί που τα υπηρέτησαν; Πώς φτιάχτηκαν οι βάσεις και πώς χωρίστηκαν οι ταξιαρχίες; Από τις αφηγήσεις των επιζώντων αγωνιστών του ΔΣΕ μαθαίνουμε επίσης για το πώς περνούσαν τις ημέρες τους, πέραν των ενόπλων αντιπαραθέσεων. Πώς διασκέδαζαν; Τι τραγουδούσαν; Τι χόρευαν; Τα πλάνα «δένουν» τη δράση του ΕΛΑΣ με το κίνημα στις πόλεις, την Ελεύθερη Ελλάδα ενώ άγνωστα στην πλειοψηφία τους ντοκουμέντα μάς δίνουν μια αίσθηση από την πρώτη απόπειρα για την εγκαθίδρυση της λαϊκής εξουσίας στις ελεύθερες περιοχές.
«Πέρα από την ιδεολογική τοποθέτηση του καθενός υπάρχουν ιστορικοί που θέλουν να δουν το ντοκιμαντέρ» είπε ο κ. Σταματόπουλος (ενδεχομένως να υπάρχουν και στρατιωτικοί). «Μέσα στα τεκμήρια που παίρνουν πια υπόψη τους οι σύγχρονοι ιστορικοί δεν είναι μόνο οι γραπτές μαρτυρίες ή οι συνεντεύξεις αλλά και το φιλμικό υλικό. Οι σύγχρονοι ιστοριογράφοι κάνουν άμεσες αναφορές σε κινηματογραφικά ντοκουμέντα μιας περιόδου προκειμένου να την περιγράψουν. Μέσα από τη φιλμική αποτύπωση μιας κατάστασης μπορούμε να καταλάβουμε τι ήταν ο Δημοκρατικός Στρατός βλέποντας απλώς τα πρόσωπά τους, άσχετα από την εκτίμηση που θα κάνουμε μετά για την πλευρά από την οποία το κουβεντιάζουμε».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
