Οι survivors της πυρηνικής καταστροφής

Στο τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στις 6 Αυγούστου του 1945, η ανθρωπότητα γνώρισε μια πρωτοφανή φρίκη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έριξαν την πρώτη ατομική βόμβα στη Χιροσίμα. Η έκρηξη θα ισοδυναμούσε με 16.000 τόνους TNT, η ακτίνα της απόλυτης καταστροφής θα ήταν σχεδόν 1,6 χλμ. και οι επακόλουθες πυρκαγιές θα κάλυπταν έκταση 11 τ. χλμ. Στο έδαφος έγινε αισθητή σαν μια εκτυφλωτική λάμψη ακολουθούμενη από ισχυρό θόρυβο. Περίπου 80.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους την ίδια ημέρα και άλλα τόσα το επόμενο διάστημα, ενώ το 90% της πόλης καταστράφηκε ολοσχερώς. Ισοπεδωμένο και καρβουνιασμένο, το τοπίο φαινόταν να έχει στερηθεί κάθε ίχνος ζωής. Και όμως, κάποια δέντρα είχαν μείνει ζωντανά ανάμεσα στις φλόγες και στα χαλάσματα. Ορισμένα παρέμειναν όρθια αν και βαριά τραυματισμένα, τα περισσότερα κόπηκαν σύρριζα αλλά κράτησαν τις δυνάμεις τους κάτω από το χώμα. Καταφέρνοντας να επιβιώσουν, ανακηρύχθηκαν τα δέντρα «survivors» της πυρηνικής καταστροφής. Είναι τα «hibaku jumoku» ή «δέντρα της ατομικής βόμβας» όπως τα έχουν ονομάσει οι Ιάπωνες.

Δύο ημέρες μετά τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα (και μία προτού η δεύτερη βόμβα πέσει στο Ναγκασάκι) ένας από τους επιστήμονες που συνεργάζονταν στο Σχέδιο Μανχάταν, ο Χάρολντ Γιάκομπσον από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια, μίλησε για πρώτη φορά για τις τρομακτικές συνέπειες της ραδιενέργειας σε μια συνέντευξη που έκανε τον γύρο του κόσμου. «Η Χιροσίμα θα είναι μια έρημη περιοχή, όχι πολύ διαφορετική από την αντίληψη που έχουμε για τη Σελήνη, για περίπου τρία τέταρτα του αιώνα» είπε. «Η βροχή που θα πέφτει θα παίρνει τη θανατηφόρο ακτινοβολία και θα τη μεταφέρει στα ποτάμια και στη θάλασσα. Τα ζώα σε αυτά τα νερά θα πεθάνουν. Οσοι κάνουν έρευνες στις μολυσμένες περιοχές θα μολυνθούν με δευτερεύουσα ακτινοβολία η οποία διαλύει τα ερυθρά αιμοσφαίρια στο αίμα. Οι άνθρωποι θα πεθάνουν με παρόμοιο τρόπο με τα θύματα της λευχαιμίας. Το έδαφος θα παραμείνει μια απέραντη, ανόργανη μάζα ώσπου να συντελεστεί μια γεωλογική διαδικασία κατά την οποία ο ήλιος και η βροχή θα δημιουργήσουν καινούργια γη».

Η ζοφερή εικόνα που σκιαγράφησε ο Γιάκομπσον προκάλεσε σοκ. Ο Οπενχάιμερ και στενοί συνεργάτες έσπευσαν να «συμμαζέψουν» τα πράγματα λοιδορώντας τον, αλλά οι ανησυχίες παρέμεναν. Για τους κατοίκους της Χιροσίμα ωστόσο το πρώτο μήνυμα ζωής ήρθε την επόμενη άνοιξη: καινούργια βλαστάρια ξεπρόβαλαν από την καμένη γη και τα πληγωμένα δέντρα άρχισαν να ανακάμπτουν. Σήμερα στην πόλη υπάρχουν 170 δέντρα «επιζώντες» της ατομικής βόμβας, τα οποία ανήκουν σε 32 συνολικά είδη. Μερικά έχουν μείνει στην αρχική τους θέση, πολλά έχουν μεταφυτευθεί αλλού, όλα τους όμως φέρουν τη χαρακτηριστική πλακέτα του hibaku jumoku. Και το καθένα από αυτά έχει να διηγηθεί μια ιστορία.

Μια κλαίουσα ιτιά ήταν το δέντρο που επιβίωσε πιο κοντά στην εστία της έκρηξης της ατομικής βόμβας. Οπως περιγράφεται στο βιβλίο «Χιροσίμα και Ναγκασάκι: φυσικές, ιατρικές και κοινωνικές επιπτώσεις των ατομικών βομβαρδισμών», τα φυτά υπέστησαν βλάβες μόνο στα τμήματά τους που ήταν εκτεθειμένα πάνω από το έδαφος ενώ τα τμήματα μέσα στο έδαφος δεν βλάφτηκαν άμεσα. Αυτό συνέβη και με την ιτιά, μόλις 300 μέτρα μακριά από την έκρηξη, στις όχθες του ποταμού στο κέντρο της πόλης. Αν και το δέντρο έπεσε, οι ρίζες του και το τμήμα του κορμού που βρίσκονταν μέσα στο χώμα γλίτωσαν επιτρέποντάς του να μεγαλώσει ξανά. Οι κλαίουσες ιτιές αποδείχθηκαν πραγματικά survivors, αφού αρκετοί εκπρόσωποί τους υπάρχουν ανάμεσα στα hibaku jumoku.

Ισχυρή εκπροσώπηση έχουν επίσης τα κιννάμωμα (ή καμφορόδεντρα), οι κερασιές και οι ευκάλυπτοι. Ενας διάσημος «survivor» ευκάλυπτος είναι αυτός του Κάστρου της Χιροσίμα, ο οποίος, σε απόσταση 740 μέτρων από την έκρηξη, επέζησε ενώ το κάστρο κυριολεκτικά ισοπεδώθηκε (το δέντρο μάλιστα το 1971 κόπηκε στα 2,5 μέτρα πάνω από το έδαφος από έναν τυφώνα, αλλά κατόρθωσε και πάλι να αναπτυχθεί). Αν και αποτελούν μεμονωμένα παραδείγματα, επίσης έκπληξη προξενεί το σθένος που επέδειξαν κάποια φυτά που, κυρίως εξαιτίας των πανέμορφων λουλουδιών τους, ίσως δίνουν την εντύπωση ότι είναι ευαίσθητα: η παιώνια και η καμέλια έδειξαν πως μπορούν να επιζήσουν μένοντας ζωντανές κάτω από τις στάχτες τους, όχι μακριά από το σημείο όπου έπεσε η βόμβα.

Πρωταθλητής της επιβίωσης όμως, όχι μόνο από την ατομική βόμβα αλλά γενικότερα, ίσως θα πρέπει να ανακηρυχθεί το γκίνγκο (Ginkgo biloba). Μεταξύ των hibaku jumoku υπάρχουν αρκετά, όμως το διασημότερο –και το ηρωικότερο –είναι εκείνο του ναού Χοσέμπο στη «συνοικία των ναών» Τεραμάτσι, 1.130 μέτρα μακριά από την έκρηξη. Θεωρείται ότι το μεγάλο και εύρωστο δέντρο προστάτεψε την κεντρική αίθουσα του ναού σώζοντάς την από την πυρκαγιά (το υπόλοιπο κτίριο τυλίχθηκε στις φλόγες και κατέρρευσε, σκοτώνοντας τον ιερέα και τρία μέλη της οικογένειάς του). Το γκίνγκο κάηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό, όμως ύστερα από μερικά χρόνια ανέκαμψε. Σήμερα ακόμη έχει στον κορμό του μια τεράστια ουλή που «κοιτάζει» προς την πλευρά της έκρηξης. Ωστόσο, παρά τα σημάδια και τα 100 και πλέον χρόνια του, υψώνεται επιβλητικό και υγιέστατο μπροστά από την καινούργια κεντρική αίθουσα του ναού. Η ατομική βόμβα δεν είναι άλλωστε η μοναδική απειλή με την οποία έχει βρεθεί αντιμέτωπο ένα γκίνγκο σε αυτόν τον πλανήτη. Το «αρχαιότερο δέντρο της Γης», όπως το αποκαλούν πολλοί, έχει ιστορία πολύ μακρότερη από τη δική μας. Τα πολλαπλά απολιθώματα που έχουν βρεθεί μαρτυρούν ότι υπάρχει εδώ και 270 εκατομμύρια χρόνια, πριν από τα λουλούδια και τους δεινοσαύρους. Και έχει κατορθώσει να μείνει ζωντανό όλο αυτό το διάστημα κόντρα σε πολλές αντιξοότητες. Στη δική μας εποχή το Ginkgo biloba, το οποίο μπορεί να ζήσει ως και 1.500 χρόνια, είναι αυτόχθον είδος της Κίνας. Κάποτε ωστόσο το ίδιο και οι συγγενείς του της συνομοταξίας των γκινγκoειδών, που σήμερα έχουν όλοι εξαφανιστεί, φύονταν σχεδόν παντού. Πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια μάλιστα, σε μια ψυχρότερη εποχή, ζούσε ακόμη και στην Ελλάδα.

Η απίστευτη αντοχή του γκίνγκο, το οποίο μπορεί να ζήσει με ελάχιστο φως και θρεπτικά συστατικά ενώ είναι ανθεκτικό σε βακτήρια, μύκητες και ιούς, έχει, όπως είναι φυσικό, κινήσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων, οι οποίο μελετούν διεξοδικά τις ιδιότητες και το DNA του. Στα τέλη του 2016 ολοκληρώθηκε μια πρώτη «ανάγνωση» του τελευταίου, αποκαλύπτοντας ότι το γονιδίωμά του είναι 3,5 φορές μεγαλύτερο από το δικό μας περιλαμβάνοντας περισσότερα από 40.000 γονίδια. Πολλά από αυτά εμπλέκονται στην προστασία του φυτού από τις εξωτερικές απειλές και, όπως φαίνεται, με το πέρασμα των χρόνων οι οικογένειες γονιδίων που υποστηρίζουν τους αμυντικούς μηχανισμούς του αυξήθηκαν σημαντικά. Στόχος των ερευνητών είναι τώρα να διαπιστώσουν κατά πόσον το χημικό οπλοστάσιο που προσφέρουν στο γκίνγκο τα γονίδιά του έχει φαρμακευτικές ιδιότητες.

Παρά το γεγονός πάντως ότι το φυτό χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες στην κινεζική παραδοσιακή ιατρική για την αντιμετώπιση των συνεπειών του γήρατος, οι κλινικές μελέτες που έχουν διεξαχθεί ως τώρα δεν έχουν επιβεβαιώσει αυτή τη δράση του. Η πιο πρόσφατη, η οποία το δοκίμασε σε μεγάλο δείγμα ασθενών με άνοια επί έξι χρόνια, δεν διαπίστωσε καμία διαφορά στις επιδόσεις των εθελοντών που έπαιρναν Ginkgo biloba σε σχέση με εκείνους στους οποίους δόθηκε εικονικό φάρμακο.