Το δίλημμα του αν μπορούμε να συνεχίσουμε να «ποντάρουμε» στα φράγματα και την υδροηλεκτρική ενέργεια που προσφέρουν ή αν θα πρέπει να τα περιορίσουμε εξαιτίας της επιβάρυνσης που επιφέρουν στους ποταμούς και στο περιβάλλον τους τίθεται πλέον επιτακτικό για τον Αμαζόνιο. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει διεθνής ομάδα ερευνητών η οποία μελέτησε για πρώτη φορά συνολικά τις επιπτώσεις που έχουν ή θα έχουν τα υπάρχοντα και τα μελλοντικά φράγματα σε ολόκληρη τη λεκάνη του Αμαζονίου. Αν δεν γίνει επειγόντως επανασχεδιασμός, υποστηρίζουν, η ζημιά για το σύστημα ποταμών της περιοχής και τα οικοσυστήματά της θα είναι ανυπολόγιστη.

Ασύλληπτοι αριθμοί

Τα μεγέθη σε αυτόν καθαυτόν τον Αμαζόνιο είναι εντυπωσιακά: αποτελεί με διαφορά τον μεγαλύτερο σε όγκο νερού ποταμό στον πλανήτη (με μέση παροχή 219.000 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο) ενώ σύμφωνα με πρόσφατες δορυφορικές μετρήσεις είναι επίσης ο μακρύτερος (με μήκος 6.992 χλμ.). Αν σε αυτόν προσθέσουμε και τους παραποτάμους του, οι αριθμοί ανεβαίνουν σε ιλιγγιώδη επίπεδα: η λεκάνη απορροής του όλου συστήματος (η μεγαλύτερη στον κόσμο) εκτείνεται σχεδόν σε 7 τ. χλμ. από τις Ανδεις ως τον Ατλαντικό Ωκεανό, ενώ η παροχή νερού αντιστοιχεί στο 17% του γλυκού νερού της Γης.

Θαλασσοπούλια (Rynchops niger, Ρύγχωψ ο μέλας) έρχονται να αναπαραχθούν στις όχθες του Ταπαζός, ενός από τους μεγάλους παραποτάμους του Αμαζόνιου Πηγή F. d’Horta

Ενας τέτοιος φυσικός πλούτος είναι επόμενο να αποτελεί πειρασμό προς εκμετάλλευση. Εως τώρα στον Αμαζόνιο και στους παραποτάμους του έχουν κατασκευαστεί ή βρίσκονται υπό κατασκευή 140 φράγματα (από τη Βραζιλία, το Περού, την Κολομβία και το Εκουαδόρ) ενώ 288 επί πλέον έχουν προγραμματιστεί για το εγγύς μέλλον. Η νέα μελέτη, η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature», καλεί ωστόσο όλα τα εμπλεκόμενα κράτη να επανεξετάσουν τα σχέδιά τους και να βάλουν επιτέλους έναν… φραγμό στα φράγματα. Τα επιχειρήματα των επιστημόνων που την υπογράφουν φαίνονται δε να έχουν γερή βάση.

Ο δείκτης των φραγμάτων

Μέχρι τώρα η αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των φραγμάτων της λεκάνης του Αμαζονίου γινόταν σε τοπικό επίπεδο, εξετάζοντας το κάθε φράγμα και τη γύρω περιοχή του μεμονωμένα. Ο Εντγκάρντο Λατρουμπέσε από το Πανεπιστήμιο του Τέξας και μια ομάδα ερευνητών από πανεπιστήμια και ινστιτούτα των ΗΠΑ, της Σιγκαπούρης, της Γερμανίας, της Βρετανίας, της Βραζιλίας και του Εκουαδόρ μελέτησαν για πρώτη φορά το ζήτημα σφαιρικά. Ανέπτυξαν ένα καινούργιο εργαλείο, τον Δείκτη Περιβαλλοντικής Ευπάθειας των Φραγμάτων (Dam Environmental Vulnterability Index – DEVI), ο οποίος μετράει τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν τόσο τα υπάρχοντα όσο και τα μελλοντικά φράγματα στον Αμαζόνιο και τους παραποτάμους του καθώς και στο ευρύτερο οικοσύστημα του συστήματος, φθάνοντας ως τις εκβολές του ποταμού και ακόμη πιο πέρα.

Ενα σχολικό πλοίο μεταφέρει μαθητές στον Μαντέιρα, τον μεγαλύτερο παραπόταμο του Αμαζόνιου ο οποίος αντιμετωπίζει και τη μεγαλύτερη απειλή σύμφωνα με τις εκτιμήσεις Πηγή E.M. Latrubesse

Η νέα μέθοδος φέρνει στο φως πλασματικά συμπεράσματα που προέκυπταν ως τώρα από τη μεμονωμένη εξέταση των φραγμάτων της περιοχής. Παρά το γεγονός ότι ένας παραπόταμος μπορεί να φαινόταν ότι αντέχει ένα σωστά μελετημένο φράγμα – αν π.χ. υπάρχει ο κατάλληλος σχεδιασμός ένα φράγμα μπορεί ακόμη και να επιτρέπει στα ψάρια να κινούνται πάνω-κάτω στον ποταμό – τα αποτελέσματά τους δείχνουν ότι υπάρχουν επιπτώσεις οι οποίες συσσωρεύονται και φθάνουν να προκαλούν μεγάλη επιβάρυνση σε όλο το σύστημα των ποταμών.

Μια από τις καινοτομίες του DEVI είναι ότι απεικονίζει πόσο μεγάλο τμήμα ενός ποταμού μπορεί να επηρεαστεί από κάθε δεδομένο φράγμα. Παράλληλα δείχνει τις μεταβολές στην υδρολογία και στη μεταφορά των ιζημάτων, οι οποίες είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία και την ευρωστία στα κατάντη τμήματα των ποταμών, τις πεδιάδες κατάκλυσης, τις εκβολές και τα παράκτια οικοσυστήματα. Επίσης περιλαμβάνει την επίδραση που μπορεί να έχουν τα οδικά δίκτυα, η αποψίλωση των δασών και η επέκταση των γεωργικών καλλιεργειών.

Το ενδημικό πουλί Thamnophilus huberi, το οποίο ζει μόνο στα νησιά του ποταμού Ταπαζός, απειλείται με εξαφάνιση Πηγή F. d’Horta

Στην ανάλυσή τους οι επιστήμονες εντοπίζουν μικρότερες ή μεγαλύτερες επιπτώσεις από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με τον αριθμό των υπαρχόντων και των μελλοντικών φραγμάτων γύρω από αυτήν. Μια από τις μεγαλύτερες απειλές για το σύστημα της λεκάνης του Αμαζονίου είναι, όπως διαπιστώνουν, οι μεταβολές στη ροή των ιζημάτων, καθώς τα μεγάλα φράγματα παγιδεύουν μεγάλες ποσότητές τους. Εκτιμούν ότι η περιοχή που απειλείται περισσότερο από την κατασκευή φραγμάτων είναι η λεκάνη του Μαντέιρα, του μεγαλύτερου παραπόταμου του Αμαζονίου ο οποίος παρέχει περίπου το 50% των ιζημάτων του συστήματος των ποταμών. Παράλληλα η περιοχή του Ταπαζός αναμένεται να πληγεί από υδρολογικές μεταβολές, καθώς σε αυτόν τον μεγάλο παραπόταμο του Αμαζονίου έχει προγραμματιστεί να κατασκευαστούν 90 φράγματα τα οποία θα έρθουν να προστεθούν στα 28 ήδη υπάρχοντα. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα σπάνια είδη ψαριών και πουλιών που ζουν στον Ταπαζός απειλούνται ήδη εξαιτίας των φραγμάτων που έχουν κατασκευαστεί στον ποταμό.