Η πατροκτονία στον ρωσικό μοντερνισμό

Αντρέϊ Μπέλυ
Πετρούπολη
Μετάφραση Σταυρούλα Αργυροπούλου. Επίμετρο Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
Εκδόσεις Κίχλη, 2017
σελ. 752, τιμή 18 ευρώ

Η πολυαναμενόμενη Πετρούπολη (που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1913), το σημαντικότερο μυθιστόρημα του κορυφαίου, μαζί με τον Αλεξάντρ Μπλοκ, ρώσου συμβολιστή, κυκλοφορεί επιτέλους και στη γλώσσα μας. Η καθυστέρηση άξιζε τον κόπο. Η έκδοση είναι εξαιρετικά επιμελημένη και η μετάφραση το ίδιο. Φαντάζεται κανείς τι κόπο θα πρέπει να κατέβαλε η Σταυρούλα Αργυροπούλου, η οποία ανήκει στις ικανότερες μεταφράστριές μας, να μεταφέρει ένα εξαιρετικά απαιτητικό κείμενο, που αν πιστέψει κανείς τον Γεβγκένι Ζαμιάτιν ήταν «προορισμένο» να μη μεταφραστεί. Στο βιβλίο περιλαμβάνεται κι ένα πολύ διαφωτιστικό επίμετρο από τη σλαβολόγο Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, ένα κείμενο του Ζαμιάτιν για την Πετρούπολη και βιογραφικό του συγγραφέα.

Ο απαιτητικός αναγνώστης δεν χρειάζεται και πολύ για να διαπιστώσει γιατί ο αυστηρός Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ (που θεωρούσε τον Ντοστογέφσκι μέτριο συγγραφέα) κατέτασσε το μυθιστόρημα αυτό στα τέσσερα καλύτερα πεζογραφικά έργα του 20ού αιώνα μαζί με τον Οδυσσέα του Τζόις, τη Μεταμόρφωση του Κάφκα και το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ. Κι ακόμη, γιατί ο Αντονι Μπέρτζες έλεγε πως η Πετρούπολη «συνοψίζει όλη τη Ρωσία». Νομίζω πως γι’ αυτό το τελευταίο ο λόγος είναι απλός: η Πετρούπολη λειτουργεί ως βασικός πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος. Μια πόλη αινιγματική, πραγματική και φανταστική, ένα παλίμψηστο του χώρου και του χρόνου, το οποίο επιβάλλεται με τέτοια δύναμη στους χαρακτήρες του μυθιστορήματος που μοιάζει να τους «μικραίνει».

Αλλά φυσικά υπάρχει και μια πραγματική ιστορία που κινεί την αφήγηση. Ιστορία πρόσφορη για να αναπτυχθεί ένα δράμα, που ωστόσο ο Μπέλι, ακολουθώντας την παράδοση του Γκόγκολ (ιδίως στο Παλτό και στη Μύτη του τελευταίου), το μετατρέπει σε κωμωδία χωρίς να χάνει ο αναγνώστης και την αίσθηση του δράματος.

Βρισκόμαστε στην πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα. Η Ρωσία έχει ηττηθεί στον πόλεμο με την Ιαπωνία και μεγάλες διαδηλώσεις και απεργίες αναγκάζουν τον τσάρο να μετατρέψει τη χώρα από απολυταρχικό κράτος σε συνταγματική μοναρχία, να δημιουργήσει την πρώτη Βουλή (τη Δούμα) αλλά και να ακυρώσει σύντομα τις μεταρρυθμίσεις. Η κεντρική λεωφόρος της Πετρούπολης, η Νιέφσκι, μοιάζει να μην έχει ούτε αρχή ούτε πέρας (αίσθηση που και σήμερα παραμένει). Είναι μια πόλη των ήχων, αρμονικών και μη, όπου ακούγεται ακόμα και η σιωπή. Κι εδώ έχουμε τους δύο κεντρικούς χαρακτήρες: τον Απόλλωνα Απολλώνοβιτς Αμπλεούχοφ, κορυφαίο συντηρητικό γερουσιαστή, και τον γιο του, Νικολάι. Είναι δύο εντελώς διαφορετικοί άνθρωποι. Από τη μια ο συντηρητικός γερουσιαστής και από την άλλη ο νεαρός επαναστάτης γιος του.

Ενα πρωί ο πατέρας Αμπλεούχοφ σηκώνεται και πάει στο γραφείο του στη Δούμα. Ο γιος του Νικολάι παραλαμβάνει ένα μπογαλάκι το οποίο περιέχει μια ωρολογιακή βόμβα με την εντολή να την τοποθετήσει σε κατάλληλο σημείο ώστε όταν εκραγεί να σκοτώσει τον πατέρα του. Κι από εδώ και στο εξής ο Μπέλι αναπτύσσει τους χαρακτήρες του, την ψυχολογία τους, τη συμπεριφορά τους, την καθημερινότητά τους. Εν αναμονή της έκρηξης ο αναγνώστης παρακολουθεί τον συγγραφέα να υφαίνει τον τεράστιο καμβά της πόλης, της πραγματικής και της φανταστικής, των σκιών που υποστασιώνονται, των ανθρώπων που είναι ή γίνονται κι εκείνοι σκιές, σε μια μουσική αφήγηση γεμάτη ημιτόνια και άπειρες αποχρώσεις και συμβολισμούς.

Η πόλη μεταβάλλεται σιγά σιγά σ’ ένα τεράστιο απόθεμα εικόνων και μετατονισμών, σ’ έναν αλγεβρικό γρίφο που την επεκτείνει και τη μετατρέπει σε μια σχεδόν υπερβατική εικόνα. Και τότε το παρελθόν αρχίζει να συνομιλεί με το παρόν, καθώς η τοπογραφία της Πετρούπολης αναδύεται μέσα από την αχανή επικράτεια του χρόνου. Η γοητεία και η ειρωνεία διαδέχονται η μία την άλλη κατά ριπάς.

Ο Μπέλι, που σπούδασε μαθηματικά, χρησιμοποιεί την τεράστια παράδοση των αριθμών για να επεκτείνει την πόλη, να δώσει μιαν αίσθηση αφθονίας του χώρου ως εκδοχή του χρόνου πλέον. Ομως αυτή η μαθηματική ακρίβεια που χαρακτηρίζει τη ρυμοτομία της Πετρούπολης, την οποία ο Πέτρος ο Μέγας τη σχεδίασε με το χέρι του, ορίζει την πυθαγόρεια κατασκευή αυτού του μαγευτικού μυθιστορήματος. Και ο έφιππος ανδριάντας εκείνου του τσάρου, ο Μπρούντζινος καβαλάρης, σύμβολο της πόλης, μοιάζει σαν να ζωντανεύει. Για τούτο και δεν θα δίσταζε κανείς να πει ότι ο Μπέλι ανήκει σ’ αυτούς που ο Τζορτζ Στάινερ χρόνια αργότερα σε ένα περίφημο δοκίμιό του τους χαρακτήρισε «πυθαγόρειο είδος».

Είναι εντυπωσιακή η μαεστρία με την οποία ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τις επαναλήψεις. Σαν κομβικά σημεία αλλά και σαν σημεία απανωτών αναχωρήσεων από μια πόλη που ωστόσο μοιάζει μετέωρη ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν της: άχρονη, αέρινη, μέσα σε ομίχλες και συνεχείς αναλαμπές. Δεν θα το θεωρούσαμε επομένως συμπτωματικό που ο χριστιανός φιλόσοφος Νικολάι Μπερντιάεφ χαρακτήρισε την Πετρούπολη «αστρικό μυθιστόρημα». Ομως δεν είναι μόνο η φυσική της παρουσία που εντυπωσιάζει αλλά και οι κάτοικοί της, αστοί και προλετάριοι. Για τον Μπέλι είναι μια πόλη με αστική κουλτούρα που έχει εξευρωπαϊστεί με τεχνητό τρόπο. Γι’ αυτό και η γεωμετρία της αποκτά στο βιβλίο ένα περιεχόμενο μεταφυσικό σχεδόν. Κατανοητό μεν αλλά και ασύλληπτο ταυτοχρόνως.

Ο συμβολιστής Μπέλι χρησιμοποιεί με τρόπο ασυνήθιστο για την εποχή τη συναισθησία, ιδιαίτερα όταν αναφέρεται στα χρώματα, τα οποία αποκτούν όχι μόνο συμβολική αλλά και μεταφορική σημασία. Το ίδιο συμβαίνει και όταν περιγράφει τους χαρακτήρες του κι επιχειρεί να διεισδύσει στις βαθύτερες σκέψεις τους και να τις ερμηνεύσει δίνοντας στον αναγνώστη την αίσθηση ενός διαρκούς παρόντος –πράγμα εντελώς ασυνήθιστο για μυθιστόρημα με τα μέτρα της εποχής, που καθιστά την Πετρούπολη βιβλίο εντελώς μοντέρνο.

Δεν θα μπω στον πειρασμό να συγκρίνω κάποιους από τους χαρακτήρες του Μπέλι (την Αννα Πετρόβνα, λ.χ., με τη Μόλι στο τελευταίο κεφάλαιο του Οδυσσέα του Τζόις ή τον πατέρα και γιο Αμπλεούχοφ με τον Λέοπολντ Μπλουμ και τον Στίβεν Δαίδαλο). Μολονότι η απόλυτη πίστη στη σημασία της γλώσσας και στον Τζόις και στον Μπέλι είναι δεδομένη, η Πετρούπολη του Ρώσου δεν είναι ο Οδυσσέας του Ιρλανδού. Η τεχνική του Μπέλι δεν είναι του εσωτερικού μονολόγου όπως στον Τζόις αλλά της κρυσταλλογραφίας: να διεισδύει στις σκέψεις των χαρακτήρων του και να τις αποκρυσταλλώνει. Και η πόλη του δεν είναι μόνο χώρος αλλά και ύπαρξη και αφορμή.

Η Πετρούπολη δίνει στον βιαστικό αναγνώστη την εντύπωση πως πρόκειται για βιβλίο που δεν απευθύνεται σε αναγνώστες αλλά σε συγγραφείς. Είναι μια εντύπωση απατηλή όσο και η αίσθηση της πόλης. Υπάρχουν στοιχεία αναφοράς που όταν εκδόθηκε το βιβλίο για πρώτη φορά αποτελούσαν κοινό κτήμα. Τώρα όμως, μετά από έναν αιώνα, οι σχετικές σημειώσεις είναι απολύτως αναγκαίες, γι’ αυτό και η μεταφράστρια φρόντισε να εξηγήσει λεπτομερώς το πού αναφέρονται τα αμέτρητα κύρια ονόματα, τα τοπωνύμια και τα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά έργα στα οποία παραπέμπει ο συγγραφέας. Πρόκειται για έναν δεύτερο –και απαραίτητο –κώδικα ανάγνωσης. Η Πετρούπολη δεν είναι μυθιστόρημα που το διαβάζεις και ανυπομονείς να γυρίσεις σελίδα αλλά βιβλίο που σε «κρατά» πάνω στη σελίδα.

Το μυθιστόρημα μεταφράστηκε από την αρχική ολοκληρωμένη του εκδοχή και όχι από τη συντομευμένη και παραλλαγμένη που υιοθέτησε αργότερα για εκδοτικούς λόγους ο Μπέλι. Η έκδοσή του στα ελληνικά καλύπτει, καθώς λέει ο κοινός τόπος, ένα μεγάλο κενό. Η καθεστωτική απόρριψη του Μπέλι στην πατρίδα του στέρησε από τους ρώσους αναγνώστες (αλλά και από το διεθνές αναγνωστικό κοινό) την επαφή με ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα. Αλλά τίποτε δεν χάνεται, τελικά.

Ιδίως ένα τέτοιο έργο που φιλοδόξησε και πέτυχε να αποτυπώσει το διαρκές παρόν. Το σοβιετικό καθεστώς θέλησε να καταστήσει τη ρωσική γλώσσα τη lingua franca του υπαρκτού σοσιαλισμού και απέτυχε. Αλλά υπάρχουν έργα στη γλώσσα αυτή που επιβεβαιώνουν πως η μεγάλη λογοτεχνία είναι παγκόσμια. Κι ένα από τούτα είναι χωρίς αμφιβολία η Πετρούπολη. Ας τονίσω κλείνοντας την επίδρασή της στα αυτοβιογραφικά δοκίμια ενός σημαντικού σύγχρονου ρώσου συγγραφέα, του Ιωσήφ Μπρόντσκι. Ιδιαίτερα το Χρονικό μιας μετονομασμένης πόλης του τελευταίου είναι σαν να προέρχεται κατά μεγάλο μέρος του από την Πετρούπολη.