Το Διαδίκτυο σκοτώνει τη δημοκρατία;

Σειρά από πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι σε πολιτικό επίπεδο το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) έχουν συμβάλει καθοριστικά στη διάδοση και στην ενίσχυση των ακραίων ιδεών, του εξτρεμισμού, του (εθνο)λαϊκισμού, του αυταρχισμού και ως εκ τούτου έχουν υπονομεύσει τη δημοκρατία και τις φιλελεύθερες αξίες της ανοιχτής κοινωνίας, της ανεκτικότητας, του κράτους δικαίου, της πολυπολιτισμικότητας κ.λπ. Εχουν ακόμη διευκολύνει την επέκταση της τρομοκρατίας και γενικά του οργανωμένου εγκλήματος. Ο Ντ. Τραμπ έχει δηλώσει ότι «χωρίς το Twitter δεν θα ήμουν τώρα στον Λευκό Οίκο». Με άλλα λόγια, Διαδίκτυο και social media έδωσαν «βήμα» και έγιναν οι δίαυλοι για κάθε παθολογική περίπτωση να παράγει τοξικές απόψεις, ιδέες και κυρίως να διακινεί το μίσος, τον ανορθολογισμό. Και το αξιοσημείωτο είναι ότι οι παθολογικές περιπτώσεις αλλά και κάθε είδους εξτρεμιστές και λαϊκιστές έχουν αποδειχθεί απείρως ικανότεροι στην αξιοποίηση των μέσων αυτών, με αποτέλεσμα να τίθεται το ερώτημα μήπως τελικά «το Internet, Διαδίκτυο, σκοτώσει τη δημοκρατία». Το μέσο δηλαδή που παρέχει τα απέραντα περιθώρια για ελεύθερη έκφραση, επικοινωνία, δημοσιότητα, networking εμφανίζεται κατά τρόπο παράδοξο να απειλεί την ίδια τη δημοκρατία, κυρίως στον ανεπτυγμένο κόσμο. Ετσι το μέσο που θεωρείται, π.χ., ότι υπήρξε ο κύριος παράγοντας για την Αραβική Ανοιξη, για τη δημοκρατική έκρηξη των νέων στις αρχές της δεκαετίας στον αραβικό κόσμο –η οποία όμως είχε άδοξη κατάληξη –εμφανίζεται τώρα να υποσκάπτει τη δημοκρατία όχι μόνο μέσα από την προώθηση του ανορθολογισμού, τιτ μίσους και του λαϊκισμού αλλά και μέσω των «πλαστών ειδήσεων» (fake news) και της «μετα-αλήθεια πολιτικής» (post-truth politics). Και τα δύο αυτά συγγενή φαινόμενα θεωρείται λίγο-πολύ ότι είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόντα του Διαδικτύου και των social media.

Στην Ελλάδα, ο υπονομευτικός ρόλος για τον ορθολογισμό και τη δημοκρατία των social media έχει λάβει δυστυχώς επικίνδυνες διαστάσεις, όσο δυσάρεστη και αν είναι η διαπίστωση αυτή. Πιστοποιήθηκε με ιδιαιτέρως θλιβερό τρόπο στην περίπτωση της απεχθούς τρομοκρατικής επίθεσης ενάντια στον Λουκά Παπαδήμο. Στα social media βρίσκουν κυρίως βήμα όλοι οι θιασώτες του μίσους, της εμπάθειας, της εξαλλοσύνης, του φανατισμού, της τυφλής βίας. Αλλά και όλη η πρωτόγονη αντιμνημονιακή κουλτούρα από τα social media κυρίως διαπλάσθηκε και από τα social media διακινήθηκε με την ταχύτητα εκείνης της πυρκαγιάς που καταστρέφει το δάσος σε θερινούς μήνες. Ολο το δηλητήριο ενάντια στους ξένους, στους θεσμούς, στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ), στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), όλη η στρέβλωση της πραγματικότητας και η δημιουργία μιας εντελώς πλαστής πραγματικότητας για την κρίση στην Ελλάδα, τις αιτίες και τις συνέπειές της, από τα social media προήλθε κυρίως. Στην ελληνική περίπτωση ισχύει απόλυτα το ότι «ήταν το κλήμα στραβό…». Με άλλα λόγια, στον διάχυτο ανορθολογισμό υποβάθρου που χαρακτηρίζει τον ελληνικό σχηματισμό, στον ανατρεπτισμό, στην επιβίωση των εμφυλιακών (ακόμη) τραυμάτων και τάσεων, στον «ελληνικό εξαιρετισμό» που θέλει την Ελλάδα αιώνιο θύμα των ξένων («σύνδρομο θυματοποίησης»), καθώς είναι η μοναδική και απαράμιλλη χώρα που όλοι επιβουλεύονται και συνωμοτούν εναντίον της, ήλθαν τα social media και έδωσαν το βήμα έκφρασης στους θιασώτες όλων αυτών των απόψεων και δογμάτων. Κάθε πικραμένος και κάθε… ψεκασμένος δηλαδή έγινε εν μια νυκτί διαμορφωτής της κοινής γνώμης. Και ως γνωστόν, στη χώρα αυτή οι πικραμένοι και οι ψεκασμένοι, οι φαντασιομανείς και οι παλαβοί, οι εμπαθείς και οι έξαλλοι φανατικοί δεν είναι δα και λίγοι.

Το καίριο ερώτημα είναι βεβαίως πώς αντιμετωπίζεται αυτή η δυνητικώς επικίνδυνη πραγματικότητα για τη δημοκρατία;

Οπωσδήποτε όχι με οποιαδήποτε διαδικασία περιορισμού της ελευθερίας έκφρασης (έστω και των ψεκασμένων), όχι με οποιαδήποτε λογοκρισία και αν ακόμη ήταν εφικτή. Το πρώτο βήμα αντιμετώπισης είναι η εγρήγορση, η κινητοποίηση των ορθολογικά σκεπτόμενων πολιτών στα social media. Το πεδίο αυτό –που με την πάροδο του χρόνου θα γίνεται ολοένα και πιο σημαντικό –δεν θα πρέπει να αφεθεί να κυριαρχείται προνομιακά από κάθε παλαβό, ψυχολογικά ασταθή ή θιασώτη του ανορθολογισμού, της ανελευθερίας, του ολοκληρωτισμού κ.λπ. Η δημοκρατική κοινωνία των πολιτών(civil society) οφείλει να ενεργοποιηθεί ισχυρότερα στα social media για την προβολή των φιλελεύθερων αξιών και ιδεών, για τη διάδοση του ορθού λόγου. Κάτι που σήμερα δεν το κάνει σε ικανοποιητικό βαθμό σε παγκόσμια βεβαίως κλίμακα. Εκτιμάται ότι τα σχετικά «μηνύματα ορθολογικού περιεχομένου» αντιστοιχούν μόλις στο 40% των υπολοίπων μηνυμάτων (αν και βεβαίως οι αριθμητικές αυτές εκτιμήσεις περιέχουν αναποφεύκτως στοιχεία αυθαιρεσίας).

Αυτή είναι η πλέον σημαντική ενέργεια. Αλλά από την άλλη μεριά δεν μπορεί και τα κηρύγματα του μίσους και της βίας «να κυκλοφορούν» και εντελώς ανεμπόδιστα. Πέρα από οποιεσδήποτε εθνικές νομοθετικές ρυθμίσεις, είναι αναγκαίο η Ευρωπαϊκή Ενωση να υιοθετήσει πιο αποτελεσματική δράση γύρω από το θέμα «social media και λόγος μίσους» με όλες τις εγγυήσεις της ελευθερίας της έκφρασης.

Και τέλος υπάρχει το μόνιμο μείζον θέμα της παιδείας για την περιστολή του ανορθολογισμού, ιδιαιτέρως στην ελληνική περίπτωση. Πόσο συμβάλλει η ελληνική εκπαίδευση προς την κατεύθυνση αυτή; Μάλλον ελάχιστα. Αλλά, όπως έγραψε πρόσφατα και ο Κ. Σημίτης, «η εκπαίδευση πρέπει να παρέχει παιδεία που εξασφαλίζει γνώση, κριτικό ορθολογισμό, θάρρος και πρωτοβουλία, ιδιότητες που έχει ανάγκη πάντα, αλλά ιδίως σήμερα η χώρα» («Τα Νέα», 27 Μαΐου 2017).

Ο κ. Παναγιώτης Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.