O Παπαδιαμάντης είναι μόνο η αφορμή

Λάκης Προγκίδης
Υπό την παπαδιαμαντικήν δρυν
Εκδόσεις Εστία, 2017
σελ. 336, τιμή 24 ευρώ

Το «σύστημα» –αυτή η προσφιλής στους Νεοέλληνες απρόσωπη οντότητα –είναι, άραγε, ο δρων που τιμωρεί ή ανταμείβει, ανάλογα, τους συγγραφείς που δεν μερίμνησαν εν ζωή για την αναγνώρισή τους, την τύχη του έργου τους και την υστεροφημία τους; Γιατί η Εμιλι Ντίκινσον, ο Φραντς Κάφκα, ο Φερνάντο Πεσόα εξελίχθηκαν σε διεθνούς εμβέλειας συγγραφείς και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης περιορίζεται εντός των ελληνικών τειχών;

Η πρόχειρη απάντηση είναι ότι το έργο του δεν ήταν τόσο αξιόλογο, ώστε να κάνει διεθνή καριέρα. Γραΐδια, ξωκλήσια, παπάδες και χωρικοί της προνεωτερικής ελληνικής υπαίθρου συνιστούν έναν κόσμο κλειστό με τοπικά χαρακτηριστικά που δεν ενδιαφέρει το παγκόσμιο κοινό, είναι ένα επιχείρημα που προβάλλεται κατά καιρούς. Το άλλο επιχείρημα είναι ότι ο Σκιαθίτης δεν είχε την τύχη της Βρετανίδας Τζέιν Οστιν να γράφει σε μια διεθνή γλώσσα, ώστε ο προνεωτερικός κόσμος του να συναντήσει τους αναγνώστες που θα ελκύονταν απ’ αυτόν.

Ο Λάκης Προγκίδης είναι διαπρύσιος υποστηρικτής της παπαδιαμαντικής λογοτεχνικής αξιοσύνης. Παπαδιαμάντης, μυθιστόρημα και Δύση είναι οι ερευνητικές εμμονές του εγκατεστημένου στο Παρίσι έλληνα μελετητή και εκδότη, από το 1993, του λογοτεχνικού περιοδικού L’Atelier du Roman. Οι έρευνές του έδωσαν στα ελληνικά εκδοτικούς καρπούς τον τόμο Η κατάκτηση του μυθιστορήματος. Από τον Παπαδιαμάντη στον Βοκκάκιο (μτφ. Γ. Κιουρτσάκης, Εστία, 1998), βασισμένο στη διατριβή του στα γαλλικά, τα μελετήματα Ο Παπαδιαμάντης και η Δύση (Εστία, 2002) και έναν πρόσφατο τόμο δοκιμίων με τον τίτλο Υπό την παπαδιαμαντικήν δρυν (Εστία, 2017).

Ο Προγκίδης διατείνεται βεβαίως ότι ο Παπαδιαμάντης δικαιούται μια θέση στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωμα και με πικρία διαπιστώνει ότι δεν την έχει καταλάβει ακόμη διότι δεν είχε αξιόλογη εκπροσώπηση στην αγγλική και στη γαλλική γλώσσα και συνεπώς πρόσβαση στα μεγάλα εκδοτικά κέντρα του Λονδίνου και του Παρισιού. Παρέμεινε συγγραφέας της περιφέρειας. Τι χρειάζεται για να γίνει συγγραφέας του λογοτεχνικού κέντρου; Τρεις παράγοντες είναι απαραίτητοι, εξηγεί: το γκρέμισμα των «μέσα» τειχών, η ύπαρξη άξιων μεταφραστών και άνθρωποι που θα σηκώσουν όλο το εγχείρημα.

Αξίζει να σταθούμε λίγο στον πρώτο παράγοντα, στα «μέσα» τείχη. Πρόκειται για τις αμφιβολίες στο εσωτερικό της ελληνικής γραμματείας –που διατυπώνονται ακόμη και σήμερα –αν ο Παπαδιαμάντης αξίζει, αν διαβάζεται, αν μας αφορά, αν γονιμοποιεί το έργο νεότερων συγγραφέων.

Ο χρόνος έχει αποδείξει ότι πρόκειται για αμφιβολίες, που προέρχονται συνηθέστερα από κριτικούς δογματισμούς ή προκαταλήψεις παραγνωρίζοντας τα δεδομένα της πραγματικότητας, τα οποία τεκμηριώνουν ότι ο Παπαδιαμάντης στα γράμματά μας είναι ένας συγγραφέας του λογοτεχνικού κανόνα, ένας συγγραφέας κλασικός.

Κλασικός, ναι. Διαβάζεται όμως; Αφενός, οι κλασικοί «περισσότερο μνημονεύονται παρά διαβάζονται», όπως διαπιστώνει ο Ιταλο Καλβίνο στα δοκίμιά του περί κλασικών συγγραφέων. Αφετέρου, ο Παπαδιαμάντης διδάσκεται αδιαλείπτως στη μέση εκπαίδευση. Το διήγημά του «Ονειρο στο κύμα» ανήκε στην ύλη των πανελλαδικά εξεταζόμενων μαθημάτων επί περίπου μία δεκαετία και πλέον. Επομένως, διαβάζεται περισσότερο –ωστόσο επιβεβλημένα και με τρόπο καταναγκαστικό, θα επισημάνουν κάποιοι, και ο ίδιος ο Προγκίδης –από πλείστους άλλους συγγραφείς.

Πόσο μνημονεύεται ο Παπαδιαμάντης και πόσο μπολιάζει τη γραφή σύγχρονων συγγραφέων αναφέρει ο Προγκίδης επικαλούμενος τέσσερα πρόσφατα παραδείγματα, τα διηγήματα Η καρδιά του λαγού (Πόλις, 2005) της Βασιλικής Ηλιοπούλου κι εκείνα της συλλογής Το καλοκαίρι θα παίξει την Κλυταιμνήστρα (Πόλις, 2011) του Λάκη Παπαστάθη, το μυθιστόρημα Πλωτά νησιά (Μεταίχμιο, 2012) του Δημήτρη Μίγγα και την ποιητική συλλογή Κρυπτόλεξο (Δόμος, 2013) του Δημήτρη Κοσμόπουλου.

Εξω από το εκπαιδευτικό πλαίσιο και το σινάφι των ομοτέχνων, ενδεικτικές είναι η έντονη εκδοτική δραστηριότητα και οι πυκνές εορταστικές εκδηλώσεις που παρατηρήθηκαν το 2001 –που συμπληρώνονταν 150 χρόνια από τη γέννηση του Παπαδιαμάντη –και το 2011, στα 100χρονα του θανάτου του. Παρότι το 2001 είχε ανακηρυχθεί επισήμως από το υπουργείο Πολιτισμού Ετος Καραγάτση και το 2011 Ετος Ελύτη, οι εκδόσεις και οι εκδηλώσεις για τον Παπαδιαμάντη επισκίασαν τους συγγραφείς της γενιάς του 1930, της γενιάς που νομιμοποίησε αισθητικά τον Σκιαθίτη περνώντας τον από την κραταιά κριτική κρησάρα της.

Κάνοντας και τη δική μας στατιστική, στους δεκαοκτώ μήνες από την αρχή του 2016 μετρούμε οκτώ αυτοτελή μελετήματα για τον Παπαδιαμάντη και οκτώ εκδόσεις κειμένων του, δύο από αυτές αλλόγλωσσες. Αν υπολογίσουμε και τις δραματοποιήσεις κειμένων του, έχουμε έναν σημαντικό αριθμό εμφανίσεων του Παπαδιαμάντη που δεν μπορούμε να θεωρήσουμε εκδοτικά απόνερα του επετειακού 2011 αλλά ενδείξεις της διάρκειας και της αναγνωσιμότητάς του. Τα εμπόδια στην κατάρρευση των «μέσα» τειχών είναι λόγοι ιδεολογικοί, οι ιστορικοί, πολιτισμικοί, γλωσσικοί, ψυχικοί και μεταφυσικοί «κόμποι», όπως τους αποκαλεί ο Προγκίδης, που μας συνθέτουν ως λαό. Κόμποι άλυτοι που μας βασανίζουν και μας χωρίζουν. Ο εγγενής και μόνιμος ελληνικός διχασμός. Αν επαινούν και αναγνωρίζουν τον Παπαδιαμάντη ο Παλαμάς του μεγαλοϊδεατισμού, ο εστέτ Καβάφης, ο αστός Ελύτης και ο νεοορθόδοξος Λορεντζάτος, θα τον απορρίψουν οι μαρξιστές, κι αν τον αγαπούν οι λαϊκοί άνθρωποι που αναγνωρίζουν στα γραφτά του το χωριό τους, τη ζωή τους και τον κόσμο τους, θα τον απορρίψουν ο γραμματολόγος του διαφωτισμού Κ. Θ. Δημαράς και οι υπέρμαχοι των αξιών του εκσυγχρονισμού, της εκδυτικοποίησης, της καινοτομίας και της προόδου.

Ο Παπαδιαμάντης, «ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος πεζογράφος του νεότερου ελληνισμού» για τον Προγκίδη, δεν βρίσκεται όμως πλέον στο περιθώριο της αναγνωστικής και της κριτικής πρόσληψης. Κινδυνεύει ωστόσο από εκείνο που ο δοκιμιογράφος αποκαλεί «νοσταλγικοποίηση», την αποδοχή του Σκιαθίτη ως κορυφαίου εκφραστή ενός κόσμου που χάθηκε για πάντα, με άλλα λόγια ενός συγγραφέα και ενός έργου που ανήκουν στο παρελθόν. Αντικρούοντας τη στενά αυτοβιογραφική προσέγγιση του παπαδιαμαντικού έργου και συνακόλουθα τόσο την ψυχαναλυτική όσο και τη θεολογική ερμηνεία του, και αντιπαλεύοντας τον κίνδυνο της νοσταλγικοποίησης, ο Λάκης Προγκίδης στον τόμο που κυκλοφορεί οργανώνει αναγνωστικές αναμνήσεις, διαπιστώσεις και στοχασμούς περί Παπαδιαμάντη σε πέντε ενότητες που αποσκοπούν στην ανάδειξη του παπαδιαμαντικού έργου ως έργου ζωντανού, έργου το οποίο απαντά σε σύγχρονους φόβους και έγνοιες όπως «η οργιώδης εκμετάλλευση της φύσης, η προγραμματισμένη και ελεγχόμενη λήθη του παρελθόντος, η μάστιγα της υποχρεωτικής προόδου και το αβυσσαλέο μεταφυσικό έλλειμμα του σύγχρονου ανθρώπου».

Οι διαδρομές των συλλογισμών του Προγκίδη, μολονότι βαδίζουν αρκετές φορές με αφοριστικά βήματα σε αυθαίρετα μονοπάτια και χάνονται σε εκτενείς παρεκβάσεις, έχουν ενδιαφέρον και είναι ερεθιστικές. Η χρήση του ρήματος φιλεύω από τη θεια-Αχτίτσα στη «Σταχομαζώχτρα» οδηγεί σε μια σειρά συλλογισμών που περνούν από τον κοινωνικό χαρακτήρα της τέχνης, στη μυθιστορηματική ποιότητα των χαρακτήρων του διηγηματογραφικού έργου του Παπαδιαμάντη και σε σκέψεις για το «δίκωλον» της σύγχρονης Ελλάδας που κουβαλά στην πλάτη της τον νεκρό αδελφό της, τον ελληνοχριστιανικό και βυζαντινό πολιτισμό, που σκότωσε προκειμένου να βρει μια θέση στη Δύση ως κληρονόμος του αρχαιοελληνικού κλέους. Οι συλλογισμοί φθάνουν στις σκέψεις περί φιλίας του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια, ο οποίος, με κάποια συλλογιστικά άλματα, συνδέεται με τον Παπαδιαμάντη και τον συγγραφέα ως συμμαθητές στο «σχολείο του κοινωνικού αντιδαρβινισμού». Το ομηρικό «θαυμάζειν», όσον αφορά την επιθυμία του ανθρώπου να γνωρίσει τον εαυτό του και τον κόσμο του, συναντά το θαύμα της φιλίας, την ομηρική ασπίδα του Αχιλλέα και τη φιλία ως ασπίδα του σύγχρονου ανθρώπου.

Ο Παπαδιαμάντης είναι μόνο η αφορμή. Ωστόσο, ακόμη κι όταν οι σκέψεις του Προγκίδη στην πορεία ξεστρατίζουν, καταλήγουν εν τέλει στον προορισμό τους: την ανάδειξη του παπαδιαμαντικού έργου σε πεδίο γόνιμων αναζητήσεων για τα θέματα που σήμερα συζητούμε στη δημόσια σφαίρα, για την ελληνικότητα και τη διαμόρφωσή της στο πέρασμα των χρόνων, για την ιδεολογική και πολιτισμική ανεξαρτησία και την ξένη επιβολή, για την ατομική ταυτότητα και την απώλεια της ατομικότητας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Γραμμένα σε πρώτο πρόσωπο, τα δοκίμια του Προγκίδη είναι μια συνειρμική αναγνωστική αυτοβιογραφία, το ημερολόγιο στοχασμών ενός a priori δηλωμένου λάτρη του Παπαδιαμάντη. Είναι μια ιδιοσυγκρασιακή κατάθεση και ο απολογισμός μιας διαδρομής στα ίχνη του Σκιαθίτη, μιας από τις πολύ προσωπικές και συγκεκριμένες διαδρομές που εμπνέει το έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ακριβώς επειδή παραμένει ζωντανό και ανοιχτό.