Γαλλική αποστολή στον Μοριά

Το έργο της γαλλικής επιστημονικής αποστολής του Μοριά 1829-1838
Επιμέλεια Γιάννης Σαΐτας
Εκδόσεις Μέλισσα, 2017
σελ. 356, τιμή 150 ευρώ

Εν αρχή ην η παρατήρηση. Παρατήρηση και συλλογή γνώσεων είναι τα πρώτα στάδια απόκτησης της γνώσης, και από τα μέσα του 18ου αιώνα ως τα μέσα του 19ου, γεωγραφία, φυσική, αστρονομία, χημεία, ιατρική, παλαιοντολογία, βοτανική, ζωολογία, αρχαιολογία, ανατολικές σπουδές και άλλα επιστημονικά πεδία εμπλουτίζονται με γνώσεις που ευρωπαίοι επιστήμονες εξερευνητές στέλνουν από διάφορα τα μέρη του κόσμου. Είναι η εποχή που ορισμένοι ιστορικοί αποκαλούν «δεύτερη μεγάλη εποχή των ανακαλύψεων». Τα πράγματα έχουν αλλάξει σημαντικά από την εποχή των ευρωπαίων θαλασσοπόρων εξερευνητών του 15ου και του 16ου αιώνα, του Κολόμβου και του Βάσκο ντα Γκάμα. Αφενός, οι εξερευνητές δεν περιορίζονται στην ανακάλυψη νέων τόπων και πολιτισμών αλλά εξερευνούν εντατικά το εσωτερικό των νέων τόπων. Αφετέρου, διαφέρει η σύνθεση αυτών των αποστολών. Οι στρατιώτες, έμποροι και ιεραπόστολοι που συνόδευαν τους πρώτους εξερευνητές, έχουν τώρα αντικατασταθεί από γεωγράφους, αστρονόμους, φυσιοδίφες, αρχαιολόγους και άλλους ερευνητές. Η επιστημονική περιέργεια της εποχής δεν περιορίζεται στις εξερευνήσεις σε μέρη απομακρυσμένα και εξωτικά, στο Μεξικό, στις Νότιες Θάλασσες ή στην Αφρική. Κυβερνήσεις και επιστημονικές εταιρείες χωρών οργανώνουν αποστολές για να γνωρίσουν καλύτερα τα δικά τους εδάφη. Η Ρωσία θέλει να χαρτογραφήσει τις αχανείς εκτάσεις της Σιβηρίας, της Αρκτικής και της προς ανατολάς επικράτειάς της, οι ΗΠΑ τις προς δυσμάς πολιτείες τους.

Ορισμένες από τις αποστολές αυτές εστιάζουν περισσότερο σε αρχαίους πολιτισμούς παρά στη φύση, και οι γαλλικές επιστημονικές αποστολές στην Αίγυπτο (1798-1801) και στον Μοριά (1829-1833) είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Περισσότεροι από εκατόν πενήντα επιστήμονες συνοδεύουν τα στρατεύματα του Ναπολέοντα στην εισβολή τους στην Αίγυπτο το 1798 και το ίδιο συμβαίνει αργότερα με την επιστημονική αποστολή της γαλλικής κυβέρνησης, υπό την εποπτεία του Γαλλικού Ινστιτούτου, στον Μοριά το 1829. Είναι η εποχή που θεμελιώνεται το ελληνικό κράτος και οι προστάτιδες δυνάμεις διαγωνίζονται για το μερίδιο της επιρροής στο νέο κράτος.

Περίπου 20 επιστήμονες και καλλιτέχνες αποβιβάζονται από τη φρεγάτα «Κυβέλη» στο Ναβαρίνο στις 3 Μαρτίου 1829. Θα μείνουν στην Ελλάδα από δύο ως δέκα μήνες, κατά περίπτωση. Μαζί με αυτούς και 28 αξιωματικοί τοπογράφοι του Γενικού Επιτελείου Στρατού και του Σώματος Μηχανικού του γαλλικού στρατού, υπό τη διοίκηση του Νικολάου-Ιωσήφ Μαιζώνος. «Η γαλλική κυβέρνηση μας έστειλε στην Πελοπόννησο στη συνέχεια της στρατιωτικής αποστολής που είχε προορισμό, επίσης, να ξαναδώσει τη ζωή μαζί με την ελευθερία στους γενναιόδωρους απόγονους των Ελλήνων» θα γράψουν αργότερα.

Περιοδεύουν όχι μόνο στην Πελοπόννησο, αλλά και στις Κυκλάδες και στην Αττική. Σε δέκα μήνες κάνουν 56 διαδρομές των 430 ωρών συνολικά, επακριβώς καταγεγραμμένες και χρονομετρημένες. Οι οδηγίες που είχαν ήταν σαφείς: να εντοπίσουν αρχαίες θέσεις που αναφέρουν ο Παυσανίας και ο Στράβωνας με μεθόδους και τρόπους εργασίας που απαιτούσαν τεκμηρίωση του οδοιπορικού με χάρτες, ημερολόγια, ακριβείς αποτυπώσεις κτιρίων και αρχαιολογικών αντικειμένων και αναλυτικές αναφορές σε υλικά και τρόπους κατασκευής. Ειδικά για τις ανασκαφές οι οδηγίες που έχουν τονίζουν ότι πρέπει να γίνουν με τρόπους που δεν βλάπτουν τα μνημεία και καταδικάζουν τις διαρπαγές αρχαιοτήτων που είχαν συμβεί στα τέλη του 18ου αιώνα για τη συγκρότηση των συλλογών των μεγάλων ευρωπαϊκών μουσείων.

Η επιτόπια συλλογή στοιχείων γίνεται μεταξύ των ετών 1829-1832. Αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες και επιγραφολόγοι κατέγραψαν μνημεία, σχεδίασαν γλυπτά, αποτύπωσαν και σχολίασαν δεκάδες επιγραφές, όχι μόνο της κλασικής και της ύστερης αρχαιότητας, αλλά και μνημεία βυζαντινά, εκκλησίες, φράγκικα και μεσαιωνικά ερείπια, σύγχρονους οικισμούς και φυσικά τοπία.

Στη Γαλλία πλέον συνεχίζονται οι εργασίες για την έκδοση της επιστημονικής σειράς στην οποία παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της αποστολής. Κυκλοφόρησαν (1831-1838) τέσσερις τόμοι και ένας μεγάλου σχήματος Ατλας του Τμήματος Φυσικών Επιστημών, καθώς και οι τρεις μεγάλου σχήματος τόμοι του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και Γλυπτικής. Σε μια εποχή που είναι απαραίτητη η χαρτογραφική εικόνα της χώρας στον αγώνα για εθνική ανεξαρτησία ο Χάρτης του Μοριά της γαλλικής αποστολής αποτελεί ανεκτίμητο εφόδιο.

Τα πεπραγμένα του Τμήματος Φυσικών Επιστημών, υπό τη διεύθυνση του συνταγματάρχη, φυσιοδίφη και γεωγράφου Μπορί ντε Σεν-Βενσάν, μέλους του Ινστιτούτου της Γαλλίας, που περιλαμβάνουν τις ενότητες Αφήγηση του ταξιδιού – Γεωγραφία – Γεωλογία – Χαρτογραφία – Απόψεις τοπίων, παρουσιάστηκαν στον τόμο Το έργο της γαλλικής επιστημονικής αποστολής του Μοριά 1829-1838 (επιμ. Γ. Σαΐτας, Μέλισσα, 2011).

Στο δεύτερο μέρος του ίδιου τίτλου, που αφορά τις εργασίες των Τμημάτων Αρχαιολογίας, Αρχιτεκτονικής, Γλυπτικής και Επιγραφών και κυκλοφορεί τώρα από τις εκδόσεις Μέλισσα, πάλι με την επιμέλεια του αρχιτέκτονα, πολεοδόμου και εθνολόγου Γιάννη Σαΐτα, το είδος και το πνεύμα των εργασιών που ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες και οι καλλιτέχνες της αποστολής αποτυπώνεται σε σημείωμα από την εισαγωγή του δεύτερου τόμου του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και Γλυπτικής: «Το σύγγραμμα αυτό δεν είναι έργο ούτε αρχαιολάτρη ούτε λόγιου σοφού. Είναι η ακριβής και ευσυνείδητη αφήγηση ενός ταξιδιού καλλιτεχνών στη χώρα των καλών τεχνών, σε αυτόν τον διάσημο τόπο όπου τα λείψανα τόσων ωραίων μνημείων υπάρχουν ακόμα σήμερα, παρά τη φθορά του χρόνου, και, ακόμα περισσότερο παρά την εισβολή των βαρβάρων».

Διευθυντής του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και Γλυπτικής είναι ο τριαντατετράχρονος Γκιγιόμ Αμπέλ Μπλουέ (1795-1853), ο οποίος είχε διατελέσει υπότροφος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών στη Ρώμη. Εκτέλεσε επιτυχώς τις εργασίες που του ανατέθηκαν στην Πελοπόννησο και επιμελήθηκε την τρίτομη έκδοση των αποτελεσμάτων του έργου στο Παρίσι. Ηταν ο αρχιτέκτονας υπό την επίβλεψη του οποίου ολοκληρώθηκαν οι εργασίες στην Αψίδα του Θριάμβου στο Παρίσι το 1836. Ακολούθως ταξίδεψε στην Αμερική όπου μελέτησε την αρχιτεκτονική των αμερικανικών φυλακών. Καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών, διηύθυνε την αποκατάσταση των ανακτόρων του Φοντενεμπλό και σχεδίασε πρότυπα σωφρονιστικά καταστήματα στη Γαλλία. Στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων υπό τον Μπλουέ πιστώθηκε και η ανασκαφή του ναού του Δία στην Ολυμπία, την οποία ξεκίνησε το Αρχαιολογικό Τμήμα, κατά την οποία εντοπίστηκαν και αποκαλύφθηκαν η θεμελίωση και οι πρώτοι σπόνδυλοι των δύο κιόνων του προνάου.

Ο τόμος που τώρα κυκλοφορεί αντλεί υλικό από το τρίτομο έργο του Μπλουέ που αποσκοπούσε στη διεύρυνση των γνώσεων για τον ελληνικό πολιτισμό και στη συνάντηση με τον πλούτο της ιστορίας πέραν της κλασικής εποχής. Περιλαμβάνει 724 εικόνες και οργανώνεται σε 18 κεφάλαια, με συνοπτική εισαγωγή και αναλυτικές προσεγγίσεις των τεκμηριώσεων ανά γεωγραφικές ενότητες τις οποίες παρουσιάζουν και σχολιάζουν εξειδικευμένοι μελετητές. Την παρουσίαση του υλικού στον σύγχρονο αναγνώστη ολοκληρώνουν ιδιαίτερες θεματικές ενότητες και κεφάλαια για ειδικές πλευρές της γαλλικής παρουσίας στο ελληνικό και στο ευρωπαϊκό πλαίσιο καθώς και για τη θέση της Επιστημονικής Επιτροπής του Μοριά στο ευρύτερο πλαίσιο των μελετών της ιστορικής τοπογραφίας και της αρχαίας αρχιτεκτονικής. Στις κατασκευαστικές εταιρείες Μορέας, Αττική Οδός, Ελλάκτωρ και η Sandoz-Fondation de Famille οφείλεται η πραγματοποίηση της έκδοσης, διαβάζουμε στην ταυτότητα του τόμου. Απόδειξη ότι χωρίς χορηγίες ή κρατική στήριξη δεν υλοποιούνται μεγάλα εκδοτικά εγχειρήματα ούτε τον 19ο αιώνα ούτε σήμερα.

Ναβαρίνο, Μεθώνη, Κορώνη, Αρκαδία, Αρχαία Ολυμπία, Βάσσες, Μεγαλόπολις, Τεγέα, Μυστράς, Σπάρτη, Αργος, Μυκήνες, Ναύπλιο, Επίδαυρος. Δήλος, Σούνιο, Αίγινα, Νεμέα, Κόρινθος, Αθήνα. Περισσότεροι από είκοσι πίνακες αφιερώνονται στα «σπουδαία» μνημεία ή θέσεις (Μεσσήνη, Ολυμπία, Φιγάλεια, Αίγινα, Δήλος). Πέντε ως δέκα πίνακες αφιερώνονται στα μνημεία και στους τόπους που θεωρούνται «αξιόλογοι» (Μυκήνες, Μεγάπολις, Επίδαυρος κ.ά.) και λιγότεροι από πέντε πίνακες αναπαριστούν μνημεία και τοπία που θεωρούνται «συνήθη». Μεταξύ αυτών, 23 πίνακες αφιερώνονται στα ευρήματα της Δήλου και της Ρήνειας και 25 στον ναό του Πανελληνίου Διός (δηλαδή της Αφαίας). Τον αναγνώστη που παρακολουθεί τις διαδρομές της αποστολής εντυπωσιάζουν σήμερα η ακρίβεια των καταγραφών, η αισθητική ποιότητα των εικόνων, η τεχνική αρτιότητα της αναπαραγωγής των σχεδίων από έμπειρους γάλλους χαράκτες και η ζωηρή μαρτυρία για τον γεωγραφικό χώρο και την κοινωνία στον ελληνικό χώρο αυτή την κρίσιμη για τον ελληνισμό εποχή.

Ωστόσο, η αποστολή δεν συμμορφώθηκε πλήρως προς τις οδηγίες που της δόθηκαν γιατί, όπως φαίνεται, οι έρευνες στην Ολυμπία ξεπέρασαν κάθε προσδοκία. Οι περιγραφές του Παυσανία αποδείχθηκαν εξαιρετικά ακριβείς όταν ήρθαν στο φως θραύσματα των ανάγλυφων μετοπών με τους άθλους του Ηρακλή στο πίσω μέρος τού υπό ανασκαφή ναού, απόδειξη ότι επρόκειτο για τον ναό του Δία. Τα πολύτιμα τμήματα των ανάγλυφων μετοπών μεταφέρθηκαν με την άδεια της ελληνικής κυβέρνησης στο Μουσείο του Λούβρου. Ηταν το αντάλλαγμα που ζήτησε η Γαλλία από τον Καποδίστρια διαπραγματευόμενη τότε ένα δάνειο προς την Ελλάδα.