Θεωρείται ο καλύτερος φίλος μας και δικαίως αφού κανένα άλλο ζώο δεν έχει συνδεθεί τόσο με τον άνθρωπο όσο ο σκύλος. Εδώ και χιλιάδες χρόνια, από την εποχή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, φαίνεται ότι βαδίζουμε μαζί παντού επάνω στη Γη. Ηταν το πρώτο ζώο που εξημερώθηκε και το πρώτο που απέκτησε μια θέση σε κάθε κοινωνία σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη – βοηθός στο κυνήγι ή στις δουλειές και σύντροφος στις δύσκολες μοναχικές ώρες. Ωστόσο, παρά τη μακρόβια και στενή σχέση μας, πολλές και κρίσιμες πτυχές από το παρελθόν των σκύλων παρέμεναν κρυφές για εμάς. Τώρα, συγκρίνοντας το DNA μεγάλου δείγματος φυλών από όλες τις ηπείρους, αμερικανοί επιστήμονες συνέταξαν το μεγαλύτερο γενεαλογικό δέντρο των σκύλων που έχει παρουσιαστεί ως σήμερα, αναδεικνύοντας σημαντικά κομμάτια από την ιστορία τους. Τα ευρήματά τους, όπως θα δείτε στις σελίδες που ακολουθούν, επιφυλάσσουν εκπλήξεις και ανατροπές.

Η κρυφή ιστορία του καλύτερου –και όπως όλα δείχνουν επίσης του παλαιότερου –φίλου του ανθρώπου έρχεται στο φως από το μεγαλύτερο γενεαλογικό δέντρο των σκύλων που έχει συνταχθεί ως σήμερα. Ο νέος γενετικός χάρτης, ο οποίος παρουσιάστηκε πρόσφατα από αμερικανούς επιστήμονες, επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις. Περιλαμβάνοντας 160 και πλέον φυλές από διαφορετικά μέρη του πλανήτη αναδεικνύει άγνωστες συγγένειες (ή και την απουσία συγγένειας) ανάμεσα στις διάφορες ράτσες, ενώ παράλληλα αποτυπώνει την πορεία τους επάνω στη Γη. Πέραν του ότι προσφέρει μια καινούργια ματιά στο σκυλίσιο παρελθόν, έχει επίσης μια σημαντική πρακτική πλευρά: μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στην καλύτερη κατανόηση πολλών ασθενειών που πλήττουν τους σκύλους αλλά και τους ανθρώπους.

Φυλές από όλες τις ηπείρους
Οι ερευνητές από τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (NIH) των ΗΠΑ μελέτησαν τα γενετικά και φαινοτυπικά χαρακτηριστικά 1.346 σκύλων από 161 φυλές από την Αμερική, την Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία καθώς και εννέα άγριων κυνίδων, λύκων και χρυσών τσακαλιών, που χρησιμοποιήθηκαν ως «βάση». Σύμφωνα με τα αποτελέσματά τους, τα οποία δημοσιεύθηκαν στην επιθεώρηση «Cell reports», το γενεαλογικό δέντρο των σκύλων αποτελείται από 23 διαφορετικούς κλάδους, δηλαδή ομάδες με κοινή καταγωγή. Η πρώτη ανατροπή εμφανίστηκε ακριβώς εδώ, καθώς οι φυλές που ομαδοποιούνται στον κάθε κλάδο –και άρα είναι συγγενικές –δεν συμβαδίζουν πάντοτε με την εικόνα που υπήρχε ως τώρα.
Αυτό γιατί η γενετική ανάλυση αποκάλυψε ότι συγκεκριμένα κοινά χαρακτηριστικά τα οποία μας έκαναν να θεωρούμε ότι κάποιοι σκύλοι συγγενεύουν μεταξύ τους φαίνονται να αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα, και μάλιστα πολλές φορές μέσα στο πέρασμα των χρόνων. «Συνήθως βλέπαμε ως τώρα φυλές να κατηγοριοποιούνται μαζί επειδή μοιάζουν στην εμφάνιση ή στις δεξιότητές τους» λέει στο «Βήμα» η Χάιντι Πάρκερ, βιολόγος στα NIH και πρώτη συγγραφέας της μελέτης. «Είδαμε όμως ότι αυτά τα χαρακτηριστικά προέκυψαν σε διαφορετικά μέρη και προφανώς σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, Επομένως, παρά το γεγονός ότι πολλές φυλές μοιάζουν πολύ μεταξύ τους, στην πραγματικότητα δεν ανήκουν στον ίδιο κλάδο».
Συνάδελφοι, αλλά όχι εξάδελφοι
Στα τσοπανόσκυλα, για παράδειγμα, οι επιστήμονες εντόπισαν τέσσερις διαφορετικούς κλάδους οι οποίοι προέκυψαν σε διαφορετικά μέρη της Γης, ενώ στα λαγωνικά όρασης ξεχώρισαν διαφορετικές ομάδες στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή και στην Ασία οι οποίες δεν έχουν σχέση μεταξύ τους. «Ορισμένα χαρακτηριστικά είναι πολύ παλιά και προέκυψαν σε όλο τον κόσμο» εξηγεί στο «Βήμα» η βιολόγος των ΝΙΗ Ιλέιν Οστράντερ, επικεφαλης της μελέτης. «Και αυτό είναι λογικό. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της φύλαξης ενός κοπαδιού, στα διάφορα μέρη του κόσμου η δουλειά αυτή είναι διαφορετική. Η φύλαξη προβάτων απαιτεί διαφορετικό φαινότυπο από ό,τι η φύλαξη κατσικιών. Και αλλού το έδαφος είναι βραχώδες ενώ αλλού όχι. Ετσι, είναι λογικό ότι τα διάφορα τσοπανόσκυλα επιτυγχάνουν το έργο τους με διαφορετική συμπεριφορά και ότι αναπτύχθηκαν σε διαφορετικά σημεία του κόσμου έχοντας ομοιότητες αλλά και διαφορές στην εμφάνισή τους».
Οπως προσθέτει η βιολόγος, αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά που προέκυψαν ανεξάρτητα φαίνονται να σχετίζονται με τις πρώτες «δουλειές» που ανέλαβαν να κάνουν οι σκύλοι για τους ανθρώπους. «Τα λαγωνικά όρασης ήταν τα αρχικά κυνηγόσκυλα, μάλλον υπάρχουν εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια, χρησιμοποιήθηκαν από τους πρώτους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Αντιστοίχως τα τσοπανόσκυλα ήταν από τα πρώτα σκυλιά εργασίας. Δεν ξέρουμε ακριβώς πότε εξημερώθηκαν τα πρόβατα και οι κατσίκες, αλλά αυτό θα πρέπει να συνέβη αρκετά νωρίς με την ανάπτυξη της γεωργίας».
Το πρώτο κατοικίδιο
Αν και δεν γνωρίζουμε ακριβώς τη χρονική διάρκειά της, από την εξελικτική σκοπιά η συμβίωση του ανθρώπου με τον σκύλο είναι τόσο πρόσφατη ώστε να αποτελεί «μια μικρή εξελικτική σταγόνα σε έναν κουβά νερό» όπως επισημαίνει η κυρία Οστράντερ. «Η δική μας μελέτη δεν εξέτασε το πότε εξημερώθηκαν οι σκύλοι, άλλες μελέτες όμως προσπαθούν να εντοπίσουν χρονικά το γεγονός» αναφέρει. «Ολα υποδεικνύουν ότι ο σκύλος ήταν οπωσδήποτε το πρώτο ζώο που εξημερώθηκε αλλά το αν αυτό συνέβη πριν από 15.000 χρόνια ή πριν από 30.000 χρόνια δεν έχει ακόμη εξακριβωθεί. Δεν μιλάμε όμως για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Για τους χρόνους της εξέλιξης το διάστημα είναι πολύ μικρό».
Ωστόσο, αυτή η εξελικτικά σύντομη σχέση ήταν παραπάνω από καθοριστική, αφού το είδος μας καθ’ όλη τη διάρκειά της κάνει επιλεκτικές διασταυρώσεις στους σκύλους με συγκεκριμένους σκοπούς. «Πιστεύω ότι αρχίσαμε να επιλέγουμε και να διασταυρώνουμε τους σκύλους από την πρώτη στιγμή που χρειαστήκαμε κάποιον να μας βοηθάει στο κυνήγι, να φυλάει τα κοπάδια μας από τους άλλους θηρευτές, να τα οδηγεί σε καλύτερα βοσκοτόπια, όπως και από την πρώτη στιγμή που θελήσαμε μια συντροφιά. Ξέρετε, εκείνες οι πρώιμες εποχές ήταν επίσης πολύ μοναχικές, για πολλά άτομα» τονίζει. «Νομίζω λοιπόν, και τα στοιχεία μας το υποδεικνύουν, ότι οι άνθρωποι έκαναν επιλεκτικές διασταυρώσεις πολύ προσεκτικά από πολύ νωρίς επιδιώκοντας συγκεκριμένα χαρακτηριστικά».


Δουλειά και εμφάνιση
Για πάρα πολλές χιλιετίες τα χαρακτηριστικά αυτά επιλέγονταν με βάση τις «δουλειές» που καλείτο να αναλάβει ένας σκύλος. Οπως έδειξε όμως η μελέτη εδώ και περίπου δύο αιώνες τα πράγματα άλλαξαν και ξεκίνησαν οι διασταυρώσεις σκύλων από διαφορετικούς κλάδους με μόνο κριτήριο την αισθητική πλευρά. «Η αντίληψη του να έχουμε πολλές φυλές για να επιτύχουμε διαφορετική εμφάνιση, μεγαλύτερους σκύλους, μικρότερους, με διαφορετικό τρίχωμα, με πιο κοντά πόδια και ούτω καθεξής, είναι πολύ πρόσφατη. Προέκυψε πριν από περίπου διακόσια χρόνια» αναφέρει η κυρία Οστράντερ. «Και σήμερα πλέον βλέπουμε κάθε χρόνο νέες φυλές να προστίθενται στα μητρώα. Είναι ίσως σε πολύ μεγάλο βαθμό όμοιες με τις υπάρχουσες, όπως για παράδειγμα το αμερικανικό άτριχο τεριέ που προέκυψε πριν από 30 – 40 χρόνια από το αμερικανικό ρατ τεριέ και η κύρια διαφορά του είναι ότι δεν έχει τρίχες. Ολα αυτά είναι πολύ πρόσφατα και δεν σχετίζονται με τα καθήκοντα των σκύλων».
Μετακινήσεις με τους ανθρώπους
Μια άλλη άγνωστη παράμετρος στην ιστορία των σκύλων είναι ο τόπος καταγωγής τους –σε ποιο σημείο της Γης εμφανίστηκαν για πρώτη φορά. Η μελέτη κατέδειξε αρκετές μετακινήσεις σκύλων από ήπειρο σε ήπειρο, παράλληλες με εκείνες των ανθρώπων. Διαπίστωσε μάλιστα ότι η άφιξη μιας νέας φυλής σε μια περιοχή επέφερε μεταβολές τόσο στη νεοφερμένη φυλή όσο και στις τοπικές. Το δείγμα της ωστόσο, αν και το μεγαλύτερο που έχει εξεταστεί ως σήμερα, δεν ήταν αρκετό ώστε να εντοπίσει την αρχική «κοιτίδα». «Φαίνεται ότι κάποιες από αυτές που νομίζουμε ότι ίσως είναι οι αρχαιότερες φυλές προέρχονται είτε από τη Μέση Ανατολή είτε από την Κεντρική Ασία είτε από την Ανατολική Ασία» εξηγεί η βιολόγος. «Για να μπορέσουμε όμως να έχουμε μια εικόνα χρειαζόμαστε περισσότερα δείγματα».
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ελληνικοί σκύλοι απουσιάζουν παντελώς από τη μελέτη. Οι επιστήμονες μάλιστα μας είπαν πως, παρά το γεγονός ότι θεωρούν τη χώρα μας πολύ σημαντικό κομμάτι στο παζλ της σκυλίσιας πορείας επάνω στη Γη, δεν κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν δείγματα από ντόπιους σκύλους και ελληνικές φυλές. Δεν είναι ωστόσο αργά. Η έρευνα συνεχίζεται, οπότε αν θέλετε να συμβάλετε σε αυτήν, επισκεφθείτε την ιστοσελίδα research.nhgri.nih.gov/dog_genome ή επικοινωνήστε με τους ερευνητές στη διεύθυνση dog_genome@mail.nih.gov για να σας αποστείλουν το κιτ για τη δειγματοληψία σιέλου.
Βικτωριανοί κυνηγοί
Αντίθετα από την Ελλάδα, η Βρετανία είχε αθρόα συμμετοχή στην έρευνα των αμερικανών επιστημόνων. Οπως έδειξαν δε τα αποτελέσματα, η συμβολή της υπήρξε καθοριστική στην ανάπτυξη ενός εντυπωσιακού αριθμού φυλών. Για παράδειγμα, όλοι οι κυνηγετικοί δείκτες ή «φέρμας» (Gun group) φαίνονται να έχουν προκύψει στη συγκεκριμένη χώρα και μάλιστα σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, τη βικτωριανή εποχή. «Ολα τα σπάνιελ, τα σέτερ, τα κόκερ και τα ριτρίβερ φαίνονται να έχουν στενή συγγένεια και εμπίπτουν στον ίδιο μεγάλο κλάδο των κυνηγετικών σκυλιών» λέει η κυρία Πάρκερ. «Φαίνονται να έχουν αναπτυχθεί όλα από ένα κύριο γένος και η ανάλυσή μας δείχνει ότι μάλλον το γένος αυτό θα πρέπει να ήταν μια παλαιότερη εκδοχή λαγωνικού όρασης, στο οποίο έγιναν διάφορες προσθέσεις. Αυτό φαίνεται να συνέβη μια φορά και στη συνέχεια διαδόθηκαν σε όλη τη χώρα». Οπως επισημαίνει η ερευνήτρια, τα σκυλιά αυτά έχουν πολύ συγκεκριμένη συμπεριφορά και πολύ συγκεκριμένα καθήκοντα. «Επομένως μπορεί να φανταστεί κανείς ότι δημιουργήθηκαν όχι μόνο σχετικά πρόσφατα, επειδή προορίζονται να βοηθούν κυνηγούς που διέθεταν πυροβόλα όπλα, αλλά πιθανότατα και μονομιάς».


Γονίδια και νόσοι
Η ανάλυση σε επίπεδο γονιδιώματος που έκαναν οι ερευνητές, εκτός του ότι προσέφερε για πρώτη φορά μια πιο καθαρή εικόνα σχετικά με το ποιες φυλές συνδυάστηκαν για να δημιουργήσουν μια άλλη, παρείχε επίσης σημαντικές πληροφορίες για την υγεία των σκύλων. «Κάτι το οποίο είναι πολύ σημαντικό για τους κατόχους και τους εκτροφείς σκύλων είναι ότι προσφέρει έναν μηχανισμό για να ανιχνεύσουμε τις μεταλλάξεις που ευθύνονται για ασθένειες καθώς αυτές εξαπλώνονται μέσα στον πληθυσμό των σκύλων» τονίζει η κυρία Οστράντερ. Με τον τρόπο αυτόν, προσθέτει, μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη διάγνωση και αντιμετώπιση πολλών ασθενειών των σκύλων καθώς και στην αποφυγή τους σε μελλοντικές διασταυρώσεις.
Επίσης μπορεί να συμβάλει στη μελέτη σημαντικών ανθρώπινων νόσων. Αυτό γιατί οι σκύλοι εμφανίζουν πολλές παθήσεις αντίστοιχες με των ανθρώπων, όπως για παράδειγμα η επιληψία. Στους ανθρώπους τα γονίδια που φαίνονται να σχετίζονται με τη συγκεκριμένη νόσο μπορεί να είναι εκατοντάδες, όμως στους σκύλους τα πράγματα είναι πιο «συμμαζεμένα». «Επειδή οι φυλές των σκύλων είναι σχετικά κλειστές γενετικά, η κάθε φυλή μπορεί να φέρει μόνο ένα ή δύο από τα γονίδια που σχετίζονται με την επιληψία» λέει η κυρία Οστράντερ. «Μελετώντας τους σκύλους μπορούμε να εξετάσουμε το κάθε γονίδιο μεμονωμένα και αυτό είναι πιο αποτελεσματικό».

Ποια ράτσα να διαλέξω;

Θα έχετε ίσως ακούσει συχνά να λένε ότι τα μπόξερ είναι ιδανικά για παιδιά, ότι τα κανίς είναι άψογοι σύντροφοι για τους ηλικιωμένους, ότι τα γαλλικά μπουλντόγκ ταιριάζουν γάντι στους εργένηδες ενώ τα λαμπραντόρ είναι τα πλέον κατάλληλα σκυλιά για να οδηγούν τυφλούς. Μήπως όμως όλα αυτά δεν είναι παρά εύκολα κλισέ; Πολλοί ειδικοί θα σας πουν ότι η κύρια προϋπόθεση για να είναι η σχέση με τον σκύλο σας επιτυχημένη είναι το να είναι συνειδητή και να «χτιστεί» με υπομονή και σωστή εκπαίδευση.


«Το πρώτο ζητούμενο δεν είναι το ποια ράτσα θα επιλέξει κάποιος αλλά το κατά πόσον έχει τον χρόνο και τη διάθεση να ασχοληθεί με τον σκύλο του και να τον εκπαιδεύσει» λέει στο «Βήμα» η Ιωάννα-Μαρία Γκέρτσου, ιδρύτρια και πρόεδρος της σχολής εκπαίδευσης σκύλων-οδηγών «Λάρα». «Αν κάποιος δεν μπορεί να αφιερώσει χρόνο στην ανατροφή του, είναι καλύτερο να πάρει έναν σκύλο που θα είναι μεγαλωμένος και θα ξέρει τα βασικά. Από εκεί και πέρα ο κάθε άνθρωπος, είτε έχει παιδιά είτε είναι εργένης είτε είναι ηλικιωμένος, επιλέγει τον σκύλο που προτιμά. Θα πρέπει ωστόσο προηγουμένως να ενημερωθεί για τα χαρακτηριστικά του, να γνωρίσει τη φυλή και τα προβλήματα που μπορεί να έχει. Να ξέρει δηλαδή τι σημαίνει παίρνω πιτ μπουλ, παίρνω λαμπραντόρ ή λυκόσκυλο».
Από τη στιγμή που υπάρχει αυτή η συνειδητή γνώση και ενασχόληση η κυρία Γκέρτσου θεωρεί ότι κάθε σκύλος μπορεί να συμβιώσει αρμονικά με οποιονδήποτε άνθρωπο και να ανταποκριθεί στις όποιες προσδοκίες του. «Εμείς, για παράδειγμα, παίρνουμε για σκύλους οδηγούς τυφλών λαμπραντόρ επειδή πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια» επισημαίνει. «Σκοπεύουμε όμως να ξεκινήσουμε να εκπαιδεύουμε και αδέσποτα, τα οποία θα επιλέξουμε με βάση τα χαρακτηριστικά που απαιτούνται».

Αρχαία καταγωγή

Παρά το γεγονός ότι πήγαν αρκετά βαθιά πίσω στην ιστορία των σκύλων, οι επιστήμονες από τα αμερικανικά Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (NIH) δεν κατόρθωσαν να προσδιορίσουν αν κάποιοι από τους σημερινούς σκύλους είναι ίδιοι με εκείνους που υπήρχαν σε πολύ παλαιότερες εποχές –αν δηλαδή υπάρχουν σήμερα φυλές που κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι έχουν αρχαία καταγωγή. Είδαν ωστόσο ότι ορισμένες φυλές φαίνονται να είναι πολύ παλαιότερες από άλλες, και αυτές εντοπίζονται κυρίως στη Μέση Ανατολή, καθώς και στην Κεντρική και Ανατολική Ασία (να σημειώσουμε ότι και ο δικός μας ελληνικός ιχνηλάτης ή γκέκας θεωρείται αρκετά «παλιός» αλλά, όπως αναφέρουμε και στο κυρίως κείμενο, οι αμερικανοί επιστήμονες δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν δείγματα από την Ελλάδα).


«Παλαιότερες έρευνες έχουν δείξει ότι οι φυλές των λαγωνικών όρασης από τη Μέση Ανατολή, όπως για παράδειγμα τα σαλούκι, τα αφγανικά λαγωνικά και τα αζαγουάκ, φαίνονται να είναι από τις παλαιότερες και η πρόσφατη έρευνά μας οπωσδήποτε υποστηρίζει αυτά τα ευρήματα» λέει στο «Βήμα« η Ντέινα Ντρέτζερ, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στα NIH, η οποία συμμετείχε στη μελέτη. Οι σκύλοι της Ασίας που φαίνονται να είναι παλαιοί περιλαμβάνουν κυρίως σκύλους γενικής χρησιμότητας ή εργασίας. «Οι ασιατικές φυλές, όπως το θιβετιανό μαστίφ, το τσόου τσόου ή το κινεζικό σαρ πέι, έχουν μια ξεχωριστή ιστορία, καθώς φαίνεται ότι έχουν συμπεριληφθεί ελάχιστα στον σχηματισμό του μεγαλύτερου όγκου των σύγχρονων φυλών» επισημαίνει.
Ενα άλλο απρόσμενο εύρημα των αμερικανών ερευνητών ήταν ότι εντόπισαν ορισμένες σύγχρονες φυλές οι οποίες φαίνονται να είναι άμεσοι απόγονοι του λεγόμενου «σκύλου του Νέου Κόσμου». Οι εξημερωμένοι σκύλοι θεωρείται ότι έφθασαν στην Αμερική πριν από χιλιάδες χρόνια, μαζί με τους ανθρώπινους πληθυσμούς που πέρασαν από τη Σιβηρία στην Αλάσκα διασχίζοντας τη λωρίδα ξηράς του Βερίγγειου Πορθμού. Αυτοί οι πρώτοι αμερικανικοί σκύλοι εξαφανίστηκαν αργότερα, όταν ευρωπαϊκοί και ασιατικοί σκύλοι έφθασαν στην αμερικανική ήπειρο, και παρά το γεγονός ότι οι επιστήμονες έχουν αναζητήσει γενετικά ίχνη τους σε σύγχρονους σκύλους, δεν τα είχαν βρει ως τώρα. Αυτό το πέτυχε η νέα μελέτη, η οποία εντόπισε στοιχεία της γενετικής κληρονομιάς του «σκύλου του Νέου Κόσμου» σε κάποιες σημερινές φυλές, όπως ο άτριχος μεξικανός (χολοϊτσκουίντλι ή χόλο) και ο άτριχος περουβιανός σκύλος.
«Δεν μπορούμε απαραίτητα να βάλουμε μια χρονολογία σε αυτές τις φυλές και να πούμε ποιες εμφανίστηκαν πρώτες» υπογραμμίζει η κυρία Ντρέτζερ. «Ωστόσο μπορούμε να εντοπίσουμε τις σύγχρονες φυλές που φαίνονται να υπήρξαν θεμελιώδεις για τον σχηματισμό άλλων φυλών. Ετσι μπορούμε πλέον να υποδείξουμε την παλαιά καταγωγή κάποιων φυλών της Μέσης Ανατολής, της Ασίας και της Αμερικής».

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ