Οι δυο φίλες και η υπόθεση της φαρμακείας
Μετάφραση Γιώτα Λαγουδάκου
Εκδόσεις Καλέντη, 2017
σελ. 160, τιμή 12 ευρώ
Οσοι έχουν διαβάσει το διασημότερο βιβλίο του Αλφρεντ Ντέμπλιν Βερολίνο Αλεξάντερπλατς, ένα από τα σπουδαιότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα που εκδόθηκε το 1929, δεν θα απογοητευθούν από αυτή τη νουβέλα, η οποία κυκλοφόρησε πέντε χρόνια νωρίτερα. Ο Ντέμπλιν μας δίνει εδώ την ιστορία μιας φαρμακείας που συγκλόνισε τη Γερμανία την περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.
Το 1922 συνελήφθησαν δύο νεαρές γυναίκες: η Ελα Κλάιν και η Μαργκαρέτε Νέμπε, η πρώτη διότι δολοφόνησε δηλητηριάζοντας τον σύζυγό της και η δεύτερη ως συνεργός. Ο Ντέμπλιν περιγράφει τα περιστατικά όπως συνέβησαν αλλάζοντας μόνο τα ονόματα. Η Ελα Κλάιν γίνεται Ελλη Λινκ και η Μαργκαρέτε Νέμπε, Γκρέτε Μπέντε. Αλλά τι παραπάνω θα μπορούσε να προσθέσει ένας συγγραφέας στα όσα περιλάμβαναν τα καταιγιστικά ρεπορτάζ στον Τύπο της εποχής; Τίποτε, θα έλεγε εύλογα κάποιος αν ο συγγραφέας δεν ήταν της αξίας του Ντέμπλιν, ο οποίος υπήρξε και πολύ καλός ψυχίατρος. Εκείνο που επέτυχε ήταν να μας δώσει μια αστυνομική ιστορία ως χρονικό και ψυχογράφημα που το διαβάζεις με μιαν ανάσα –ακόμη κι αν γνωρίζεις τα πραγματικά περιστατικά.
Η 19χρονη κομμώτρια Ελλη φτάνει το 1918 στο Βερολίνο από το Μπραουνσβάιγκ. Είναι ανέμελη, παιχνιδιάρα, αφελής, ελαφρόμυαλη και της αρέσει να «παίζει» με τους άνδρες. Γνωρίζει τον ξυλουργό Λινκ (το ίδιο επάγγελμα έχει και ο πατέρας της), τον ερωτεύεται –ή έτσι νομίζει –και το 1920 παντρεύονται. Μετακομίζουν στο σπίτι της μητέρας του γαμπρού, η στάση της οποίας απέναντι στη νύφη της δεν είναι καλή. Ο γιος της όμως παίρνει το μέρος της γυναίκας του. Είναι εξαρτημένος από αυτήν, αλλά εκείνη σύντομα διαπιστώνει πως δεν τον αγαπά και η ερωτική επαφή μαζί του την απωθεί. Αυτός αντιδρά με βίαιο τρόπο και αρχίζει να τη χτυπά. Νιώθει οργή για τη γυναίκα του και ταυτοχρόνως περιφρόνηση για τον εαυτό του. Η Ελλη θέλει να χωρίσει και πάει στους γονείς της, οι οποίοι εντούτοις την πείθουν –ο πατέρας της κυρίως –να επιστρέψει στον άντρα της.
Η επιστροφή κάνει τα πράγματα χειρότερα. Τότε συναντούν ένα άλλο ζευγάρι, τους Μπέντε. Ανάμεσα στις δύο γυναίκες αναπτύσσεται φιλία που σύντομα μετατρέπεται σε μεγάλο έρωτα. Συναντιούνται συχνά και ανταλλάσσουν φλογερά γράμματα. Η απώθηση της Ελλης για τον σύζυγό της μετατρέπεται σε μίσος. Και αποφασίζει να τον τιμωρήσει βάζοντας ποσότητες αρσενικού στο φαγητό του. Εκείνος πεθαίνει σε δύο μήνες. Οι γιατροί δεν είναι βέβαιοι για τα αίτια του θανάτου του και στο σχετικό πιστοποιητικό γράφουν πως οφείλεται σε «μεθυλική αλκοόλη».
Η μητέρα του Λινκ όμως από εκδικητικότητα και μνησικακία πηγαίνει στην αστυνομία και καταγγέλλει ότι η νύφη της δολοφόνησε τον γιο της. Διατάσσεται νεκροτομή και διαπιστώνεται πως στο σώμα του νεκρού υπήρχαν μεγάλες ποσότητες αρσενικού. Στην έρευνα που κάνει στο σπίτι του ζευγαριού η αστυνομία ανακαλύπτει τα 600 περίπου γράμματα που αντήλλαξαν η Λινκ και η Μπέντε, την οποία συλλαμβάνουν ως συνεργό και επιπλέον την κατηγορούν πως και εκείνη ήθελε να δηλητηριάσει τον σύζυγό της. Η Ελλη ομολογεί αμέσως την πράξη της, για την οποία δεν μετανιώνει. Αφού δεν μπορούσε να χωρίσει, δεν υπήρχε άλλος τρόπος να απαλλαγεί από έναν άντρα τον οποίον απεχθανόταν και το καθημερινό μαρτύριο που συνεπαγόταν η ζωή μαζί του. Στη δίκη των δύο γυναικών τον Μάρτιο του 1923 διαβάζονται όλα τα γράμματα που αντήλλαξαν μεταξύ τους οι δύο γυναίκες. Και από αυτά αποκαλύπτεται το δράμα, όχι μόνο το δικό τους αλλά, κατ’ αντιδιαστολή, και των συζύγων τους. Η Ελλη Λινκ καταδικάζεται σε φυλάκιση τεσσάρων ετών και σε ενάμισι έτους η Γκρέτε Μπέντε.
Η «ακατανόητη» ζωή
Στην αριστοτεχνική αφήγησή του τα ερωτήματα που θέτει ο Ντέμπλιν εντοπίζονται στο πότε και το πώς –όμως δεν σταματούν εδώ. Τα μείζον ερώτημα είναι διαφορετικό –κι αυτό προβλημάτισε τόσο τους δικαστές όσο και την κοινή γνώμη της εποχής. Είχαν να χειριστούν μια υπόθεση που ξεπερνούσε το ζήτημα της αθωότητας ή της ενοχής. Ποιος μπορούσε να πει πόσο ένοχος ήταν ο θύτης και πόσο αθώο το θύμα; Και πώς επιμερίζονταν η αθωότητα και η ενοχή;
Στον επίλογο του βιβλίου του ο σκεπτικιστής Ντέμπλιν καταλήγει με τη φράση: «Ενα πράγμα ήταν σαφές για εμένα: η ζωή, ή ένα μέρος της ζωής ενός μεμονωμένου ανθρώπου, είναι κάτι το ακατανόητο». Επομένως, για μεγάλες κοινωνικές ομάδες μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά κοντινά προς την αλήθεια αλλά, όσον αφορά τα άτομα, μόνον ένα μικρό μέρος της ψυχοσύνθεσης και της συμπεριφοράς τους έχουμε την ικανότητα να κατανοήσουμε –και αυτό πάντοτε με την επιφύλαξη ότι ενδέχεται να κάνουμε λάθος.
Στον επίλογό του επίσης περιλαμβάνεται και μια εξίσου χαρακτηριστική φράση: «Οι περισσότερες ψυχολογικές ερμηνείες δεν είναι παρά μυθιστορηματικές ερμηνείες». Οταν αυτό το γράφει ένας ψυχίατρος, που είναι μάλιστα και συγγραφέας πρώτης γραμμής, οφείλει κανείς να σκεφθεί πολλά –και να αναρωτηθεί για πολλά: Πώς μπορεί ένας γάμος να καταστεί ομηρεία; Πώς η Γκρέτε λειτουργεί ως υποκατάστατο του κακού άντρα της Ελλης; Πώς η οργή του Λινκ για τη μητέρα του μετατρέπεται σε οργή για τη γυναίκα του; Τι σημαίνουν τα ερωτικά –που είναι ταυτοχρόνως και μητρικά –αισθήματα της Γκρέτε για την Ελλη, με αποτέλεσμα ο Ντέμπλιν να γράφει πως για την Γκρέτε «η Λινκ ήταν το παιδί της»; Και τι ποσοστό ενοχής αναλογεί στον πατέρα της Λινκ που την έπεισε να επιστρέψει στον σύζυγό της, παρά την επιθυμία της να τον εγκαταλείψει; Πού τελειώνουν τα ψυχολογικά και πού αρχίζουν τα κοινωνικά αίτια που οδηγούν στον φόνο; Ο Ντέμπλιν δεν δίνει καθαρή απάντηση σε όλα αυτά, αλλά τα θέτει με αριστοτεχνικό τρόπο. Εγραψε μια θαυμάσια νουβέλα που διαβάζεται απνευστί χειριζόμενος ένα εξαιρετικά δύσκολο θέμα. Ακροβατώντας πάνω στις αντιφάσεις μάς θυμίζει πως αυτές καθορίζουν τη ζωή μας σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από όσο φανταζόμαστε.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
