Λατινομάθεια και ελληνική παιδεία

Η λατινομάθεια, η γνώση της λατινικής γλώσσας και γραμματείας, έχει δυστυχώς ουσιαστικά εκλείψει στη χώρα μας. Είναι και αυτό ενδεικτικό στοιχείο όχι μόνο της κάμψης της ανθρωπιστικής παιδείας αλλά και της απομάκρυνσης της παιδείας της χώρας από το κεκτημένο της ευρωπαϊκής πνευματικής παρακαταθήκης. Οι διαπιστώσεις αυτές κατατίθενται προς διάσκεψιν και προβληματισμό, δεν θα μας απασχολήσουν ωστόσο αυτήν τη στιγμή ως προς την ουσία και την ευρύτερη σημασία τους, που συνδέονται αναπόφευκτα με τις γενικότερες προοπτικές της χώρας. Διατυπώθηκαν εισαγωγικά οι ανωτέρω διαπιστώσεις για να καταδεχθεί με μεγαλύτερη ενάργεια η σπουδαιότητα κάποιων πρόσφατων εκδόσεων που μέσα στη γενικότερη κάμψη της λατινομάθειας επιχειρούν, με ζήλο αξιοθαύμαστο, να συμβάλουν στην κατά το δυνατόν κάλυψη μερικών από τα σοβαρά κενά που ταλανίζουν τον τομέα αυτό της παιδείας μας.

Πρόκειται, πρώτον, για την πρώτη ελληνική έκδοση του Περί Νόμων του Μάρκου Τυλλίου Κικέρωνος, που μόλις παρουσίασε ο συνάδελφος του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Ιωάννης Ντεληγιάννης διά των εκδόσεων Καρδαμίτσα ως δίδυμο τόμο της έκδοσης του άλλου σημαντικότατου πολιτικού συγγράμματος του Κικέρωνα, Περί Πολιτείας, που προηγήθηκε το 2015 (βλ. Το Βήμα/Βιβλία 15/11/2015). Το Περί Νόμων, όπως και το Περί Πολιτείας, είναι εμπνευσμένο από το ομότιτλο έργο του Πλάτωνα, του οποίου μιμείται και τη διαλογική μορφή. Πρόκειται για έργο εξόχως σημαντικό για την πολιτική και νομική παράδοση του ευρωπαϊκού κόσμου στο σύνολό της διότι σε αυτό ο Κικέρων διατυπώνει αναλυτικά και με αξιοπρόσεκτη επιμονή όσο και σαφήνεια τη θεωρία του φυσικού δικαίου, την επίγνωση της δικαιοσύνης που φέρει μέσα του κάθε άνθρωπος ως φορέας ορθού λόγου. Επίσης σημαντικά στο κείμενο αυτό είναι όσα γράφει ο Κικέρων για το μεικτό πολίτευμα της αρχαίας Ρώμης ως πρότυπο της ιδεώδους πολιτείας, της πολιτείας του δικαίου. Ακρως ενδιαφέρουσα είναι η επιχειρηματολογία με την οποία υπερασπίζεται τον θεσμό της δημαρχίας, τον οποίο βλέπει ως δικλίδα ασφαλείας για τη διασφάλιση της σταθερότητας του πολιτεύματος. Επίσης ενδιαφέροντα είναι όσα λέγονται στο δεύτερο από τα τρία σωζόμενα βιβλία του έργου για τη θρησκεία και τις πολιτικές της χρήσεις.

Η έκδοση του Περί νόμων, όπως και εκείνη του Περί Πολιτείας, παρουσιάζει το λατινικό κείμενο και ελληνική μετάφραση, εισαγωγική μελέτη και λεπτομερή σχολιασμό. Είναι εκδόσεις αυστηρά επιστημονικές. Θα ήταν χρήσιμο, τολμώ να προτείνω, αν τα δύο κείμενα μπορούσαν να συνδυαστούν σε ενιαία έκδοση, με αισθητά ελαφρωμένο τον συνοδευτικό επιστημονικό εξοπλισμό, ώστε μια τέτοια χρηστική έκδοση να μπορέσει να χρησιμοποιηθεί για πανεπιστημιακή διδασκαλία των σημαντικών αυτών πηγών.

Αν η κλασική λατινική γραμματεία είναι οριακά παρούσα στην παιδεία μας, εκείνη του Δυτικού Μεσαίωνα απουσιάζει παντελώς. Στοιχείο και αυτό αποκαρδιωτικό αν αναλογιστεί κανείς ότι με χρονολογικούς όρους η μεσαιωνική λατινική γραμματεία και μάλιστα ο πολιτικός στοχασμός που συνιστά, μαζί με τη φιλοσοφία, ίσως το πιο πρωτότυπό της συστατικό, αποτελεί τον κορμό πραγματικά της δυτικής παιδείας από την οποία ανεφύησαν οι βλαστοί της νεωτερικότητας. Για τους λόγους αυτούς είναι ιδιαιτέρως ευπρόσδεκτη και μια άλλη έκδοση που μας έρχεται από τη Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για την ανθολογία πολιτικών κειμένων του όψιμου Δυτικού Μεσαίωνα που μεταφράζουν και παρουσιάζουν οι συνάδελφοι του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Φιλήμων Παιονίδης και Ελένη Τούντα. Μετά τα πολύ κατατοπιστικά προλεγόμενα για τη μεσαιωνική πολιτική σκέψη, παρουσιάζεται σε ελληνική μετάφραση η Περί βασιλείας πραγματεία, την οποία ο Θωμάς Ακινάτης αφιέρωσε στον βασιλέα της Κύπρου Ούγο Β’ γύρω στο 1265. Ακολουθεί ο πρώτος λόγος από τον Υπερασπιστή της ειρήνης του Μαρσιλίου της Πάδουας (προτιμότερη η χρήση της εκδοχής αυτής του ονόματος της ιστορικής πανεπιστημιακής πόλης που είναι προ πολλού καθιερωμένος στην ελληνική ορολογία της ιστορικής γεωγραφίας). Η ανθολογία ολοκληρώνεται με την πραγματεία περί διακυβερνήσεως των πόλεων του Μπάρτολου του Σαξοφερράτο.

Στις σελίδες της ανθολογίας θα συναντήσει ο αναγνώστης τις θεμελιώδεις αντιπαραθέσεις που χαρακτηρίζουν τη μεσαιωνική πολιτική θεωρία: αφενός την προσπάθεια της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να θεμελιώσει την επιβολή της επί των κοσμικών κρατών με επιχειρήματα που αντλούνται τόσο από την Αγία Γραφή όσο και από τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, αφετέρου την πραγματικά γενναία και εντυπωσιακή απόπειρα στοχαστών όπως ο Μαρσίλιος να ανατρέψουν αυτή την επιβολή και να θεμελιώσουν, και πάλι με την επίκληση της αυθεντίας του Αριστοτέλη, τη νόμιμη εξουσία στη βούληση του λαού. Η δημοκρατική θεμελίωση της πολιτικής νομιμότητας από τον Μαρσίλιο συνιστά την αποφασιστική καμπή στην ανέλιξη μεσαιωνικού πολιτικού στοχασμού και θέτει ολόκληρο φάσμα θεωρητικών ζητημάτων που τον καθιστούν έναν από τους πιο πρωτότυπους εκπροσώπους της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Μπάρτολος από την πλευρά του υπήρξε ο διαπρεπέστερος νομικός στοχαστής στη μεσαιωνική παράδοση ως σχολιαστής του αστικού δικαίου. Αντιμετωπίζει και εκείνος τις αντινομίες της πολιτικής πραγματικότητας προς την οποία πρέπει να προσαρμοσθεί η ερμηνεία του δικαίου. Υποστηρίζει μεν την αυτονομία των πόλεων και καταπολεμά την τυραννική άσκηση της εξουσίας, δεν τολμά όμως να ακολουθήσει τον Μαρσίλιο στη ριζική άποψη του πλήρους αποκλεισμού της Εκκλησίας από την εγκόσμια πολιτική.

Δεν θα ήθελα να κλείσω αυτό το σημείωμα χωρίς να μνημονεύσω και μια άλλη συμβολή στην καλλιέργεια της λατινομάθειας στην παιδεία μας, που προέρχεται από το πεδίο της θεολογικής επιστήμης. Πρόκειται για την άκρως ενδιαφέρουσα μετάφραση από τον πατέρα Ειρηναίο Χατζηεφραιμίδη της αλληλογραφίας των δύο μεγάλων λατίνων πατέρων της αρχαίας Εκκλησίας Αυγουστίνου και Ιερωνύμου. Είναι πραγματικά ελπιδοφόρο και παρήγορο να γίνεται ορατή η λατινομάθεια και στους κόλπους της σύγχρονης λογιοσύνης της Ορθοδόξου Εκκλησίας ως στοιχείο μιας ευρύτερης παιδεύσεως και άμυνα κατά του επαρχιωτισμού και των κινδύνων του φονταμενταλισμού.

Ο κ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.