Στην πατρίδα της documenta

Σε αντίθεση με τους κατοίκους της Αθήνας, αρκετοί από τους οποίους δεν θα πάρουν εύκολα μυρωδιά (για διάφορους λόγους που δεν χρειάζεται να αναλύσουμε σε αυτό το κείμενο) πως έως τις 16 Ιουλίου θα φιλοξενείται στην πόλη τους μια εξόχως σημαντική διοργάνωση της σύγχρονης τέχνης, όσοι ζουν στο Κάσελ είναι αδύνατον να μη γνωρίζουν ότι σε περίπου έναν μήνα από τώρα (στις 10 Ιουνίου συγκεκριμένα) θα κάνει εκεί τα εγκαίνιά της η documenta 14 –πρώτη φορά μοιράζεται εξ ημισείας σε δύο διαφορετικές χώρες (στην Ελλάδα και στη Γερμανία) αυτός ο καλλιτεχνικός θεσμός. Ετσι τουλάχιστον φάνηκε σε εμάς, στους δέκα έλληνες δημοσιογράφους που ξεναγηθήκαμε στην πατρίδα της documenta σε ένα ταξίδι που οργάνωσε το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας, με την υποστήριξη του Ινστιτούτου Γκαίτε και της γερμανικής πρεσβείας στην ελληνική πρωτεύουσα.

Η πόλη στο κρατίδιο της Εσσης βρίσκεται ήδη σε αναβρασμό, αρκετές ημέρες προτού καταφθάσουν οι χιλιάδες φιλότεχνοι επισκέπτες, τόσο πολλοί που θα αλλάξουν σίγουρα, για τρεις μήνες και μία εβδομάδα, τη φυσιογνωμία της –ό,τι συμβαίνει περίπου κάθε πέντε χρόνια, αρχής γενομένης από το 1955, τότε που ο Αρνολντ Μπόντε δημιούργησε την πρώτη documenta προκειμένου το γερμανικό κοινό να έρθει σε επαφή με τα ρεύματα της μοντέρνας τέχνης που είχαν απαγορευτεί από το ναζιστικό καθεστώς.

Μια μεγάλη μεταλλική κατασκευή καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της Friedrichsplatz, της κεντρικής πλατείας της πόλης. Πρόκειται για τον βασικό σκελετό που θα στηρίξει την αναβίωση του «Παρθενώνα των βιβλίων», ενός εμβληματικού έργου της Μάρτα Μινουγίν που υλοποιήθηκε πρώτη φορά το 1983 στο Μπουένος Αϊρες. Η καλλιτέχνις είχε χτίσει ένα ομοίωμα του ναού που δεσπόζει στην Ακρόπολη των Αθηνών χρησιμοποιώντας βιβλία που είχαν απαγορευτεί στην Αργεντινή κατά τη διάρκεια των δικτατοριών. Το ίδιο θα συμβεί και τώρα. Οι σκαλωσιές θα γεμίσουν με βιβλία που έχουν πέσει θύματα λογοκρισίας για το περιεχόμενο ή για τις ιδέες των συγγραφέων τους κατασκευάζοντας έναν Παρθενώνα (σε φυσικό μέγεθος αυτή τη φορά) στο κέντρο του Κάσελ. Η σύνδεση με τη σημερινή Αθήνα, αλλά και με το ένδοξο παρελθόν και τα αθάνατα ιδεώδη της κοιτίδας της Δημοκρατίας, είναι παραπάνω από προφανής. Υπάρχει, ωστόσο, και άλλος, σημαντικός, συμβολισμός, καθότι στην ίδια πλατεία ρίχτηκαν το 1933 στην πυρά κάποιες χιλιάδες βιβλία που προήγαν, κατά την εκτίμηση των Ναζί, το «αντιγερμανικό πνεύμα». Αξίζει να σημειωθεί επίσης το εξής: Η «καρδιά» της documenta, το Fridericianum, ένα από τα πρώτα μουσεία της Ευρώπης (χτίστηκε το 1779), το κτίριο η πρόσοψη του οποίου θα κοιτάζει την εντυπωσιακή εγκατάσταση της Μινουγίν, λειτουργούσε τα χρόνια του Β‘ Παγκοσμίου Πολέμου ως βιβλιοθήκη. Κατά τη διάρκεια των συμμαχικών βομβαρδισμών, 350.000 βιβλία από τη συλλογή του καταστράφηκαν ολοσχερώς. Η «ψυχή» όλων αυτών των άδοξα χαμένων βιβλίων θα κατοικεί στον «Παρθενώνα των βιβλίων».

Αρχικά οι διοργανωτές φιλοδοξούσαν να συγκεντρώσουν γύρω στα 100.000 βιβλία, όμως ο στόχος αυτός αποδείχτηκε υπέρ το δέον φιλόδοξος και μας ανακοινώθηκε πως ελπίζουν τώρα οι δωρεές να ξεπεράσουν τις 60.000 από μια λίστα με κείμενα που είναι σήμερα ή υπήρξαν κάποτε απαγορευμένα. Αυτή τη στιγμή υπολείπονται ακόμη περίπου 20.000 βιβλία για να συμπληρωθεί ο αναγκαίος αριθμός και να ολοκληρωθεί το έργο. Υπάρχουν φυσικά ακόμη στην πλατεία τοποθετημένα κουτιά στα οποία μπορεί να δωρίσει όποιος θέλει το δικό του «λιθαράκι». Πιο πολυσύχναστο σημείο δεν υπάρχει στο Κάσελ. «Η πλατεία αυτή έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της πόλης» μας εξήγησε ο επιμελητής της documenta Χέντρικ Φόλκερτς. «Στη μία πλευρά της υπάρχουν κάποια από τα πιο ιστορικά μνημεία της πόλης, απέναντι από τα οποία ήκμασε ο δρόμος που συμβόλιζε επί δεκαετίες την ανοικοδόμησή της μετά την καταστροφή του Β‘ Παγκοσμίου Πολέμου, ένας δρόμος ο οποίος στα μέσα της δεκαετίας του ’90 εγκαταλείφθηκε για να δημιουργηθεί πάλι περνώντας μπροστά από τη Friedrichsplatz, μια παγκοσμιοποιημένη high street από αυτές που συναντάμε πλέον σε όλες σχεδόν τις πόλεις του δυτικού κόσμου».

Στο εσωτερικό της έδρας της διεθνούς έκθεσης, στο εμβληματικό Μουσείο Fridericianum δηλαδή, όλα έμοιαζαν καινούργια. Οι χώροι του θα φιλοξενήσουν τμήμα της μουσειολογικής μελέτης της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ με έργα από την ελληνική και διεθνή σύγχρονη τέχνη, με εξαίρεση τον έναν χώρο που δόθηκε στο πρόγραμμα δημοσίων δράσεων της documenta για τη γνωστή Βουλή των Σωμάτων. Τα τεχνικά συνεργεία προετοιμάζονταν πυρετωδώς για να υποδεχθούν τα έργα αυτά που κατέφθαναν μέσα σε ξύλινα κουτιά με την επισήμανση «Fragile» («Εύθραυστον»). Μέχρι να εγκαινιαστεί επισήμως η διοργάνωση στην πατρίδα της, λευκός καπνός εκλύεται από την καμινάδα του Fridericianum κατά τις ώρες λειτουργίας της έκθεσης στην Αθήνα και υπενθυμίζει πως για πρώτη φορά στην ιστορία της η documenta έχει ήδη ξεκινήσει το ταξίδι της μακριά από το Κάσελ. Το smoke machine που τοποθέτησε ο Ντάνιελ Κνορ και δημιούργησε στην αρχή πρόβλημα στο πυροσβεστικό τμήμα, το οποίο δέχθηκε αρκετές κλήσεις από ανήσυχους περαστικούς, τώρα πια δημιουργεί απλώς μια ομιχλώδη ατμόσφαιρα γύρω από το κτίριο που φτάνει έως το Ottoneum, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας –τίτλος της εγκατάστασης «Expiration Movement». Ο ρουμανικής καταγωγής καλλιτέχνης βρίσκεται στην Αθήνα και συγκεκριμένα στο Ωδείο Αθηνών όπου εκτυλίσσεται μια άλλη δράση του, με τίτλο «Αrtist Book».

Οι παλαιότερες διοργανώσεις της documenta έχουν αφήσει τα αποτυπώματά τους στην πόλη. Σε κάποιες περιπτώσεις οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις έχουν αποδειχτεί καθοριστικές, έχουν ενταχθεί απόλυτα στο τοπίο. Μία από αυτές είναι η έμπνευση του Γιόσεφ Μπόις να φυτέψει, ξεκινώντας το 1982, 7.000 βελανιδιές και να τοποθετήσει πλάι στην καθεμία από έναν όρθιο λίθο. Οι 7.000 πέτρες από βασάλτη είχαν τοποθετηθεί μπροστά από το κεντρικό εκθεσιακό κτίριο της documenta και για κάθε δρυ που φυτευόταν μία πέτρα απομακρυνόταν από τον σωρό. Αντιστοίχως, στο Rotes Palais, οι φιγούρες του Τόμας Σούτε που κοσμούν την πρόσοψη έχουν μείνει να θυμίζουν την documenta 9, τη διοργάνωση του 1992. Την ίδια χρονιά ξεκίνησε και ο γερμανός καλλιτέχνης Τομ Φεχτ το πρότζεκτ «Names and Stones», στο πλαίσιο του οποίου χάραξε στο πλακόστρωτο μπροστά στα σκαλιά της εισόδου του Fridericianum τα ονόματα καλλιτεχνών που πέθαναν από AIDS, ανάμεσά τους ο Αντονι Πέρκινς, ο Ροκ Χάντσον, ο Κλάους Νόμι και ο Κιθ Χάρινγκ.

Μερικές δεκάδες μέτρα μακριά, ο Ιρακινός Hiwa K, το έργο «One room apartment» του οποίου φιλοξενείται αυτές τις ημέρες στο αίθριο του Μουσείου Μπενάκη στην Πειραιώς, προετοιμάζεται ταχέως για τη δική του επέμβαση στον δημόσιο χώρο του Κάσελ. Ο καλλιτέχνης που τιμήθηκε πέρυσι με το βραβείο Arnold Bode κατασκευάζει ένα σύμπλεγμα 25 μικρών, οριζόντιων κατοικιών (φανταστείτε τες ως μεγάλους σωλήνες), στις οποίες θα διαμείνουν εθελοντές. Οι υπόλοιποι χώροι που θα φιλοξενήσουν την documenta 14, όπως η Neue Galerie και το Μουσείο των αδελφών Γκριμ (δύο ιστορικές φιγούρες που έζησαν εκεί και δούλεψαν μάλιστα ως νεαροί στο Fridericianum την περίοδο που αυτό λειτουργούσε ως βιβλιοθήκη), είναι άδειοι και περιμένουν τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες να αναλάβουν δράση.

Υπάρχει, ωστόσο, και ένας σχετικός με την documenta χώρος που λειτουργεί σταθερά και αδιάλειπτα χωρίς να επηρεάζεται από τις προετοιμασίες. Πρόκειται για το φημισμένο αρχείο της διοργάνωσης, το documenta Αrchiv. Δημιουργήθηκε το 1961 και φυλάσσει στις εγκαταστάσεις του εκατοντάδες χιλιάδες φωτογραφίες, σχέδια, πληροφορίες, ενθύμια και έντυπα τα οποία σχετίζονται με τις παλαιότερες διοργανώσεις, καθώς και μια συλλογή χιλιάδων βιβλίων με αντικείμενο τη σύγχρονη τέχνη. Ο επιστημονικός ερευνητής Μάρτιν Γκροχ, που μας ξενάγησε στο κτίριο όπου στεγάζεται, μας εξήγησε πως καθώς δεν ήταν αναμενόμενη η μεγάλη επιτυχία της πρώτης documenta, και συνεπώς δεν υπήρχαν σχέδια για τη συνέχισή της, δεν έχουν διασωθεί πολλά… ντοκουμέντα από τη διοργάνωση του 1955 –είναι ενδεικτικό πως μόλις ένα και μοναδικό αντίτυπο της τότε αφίσας έχει εντοπιστεί και φυλάσσεται στο αρχείο. Στο δωμάτιο που φιλοξενεί τους φακέλους με το αρχειακό υλικό μόνο επτά ντοσιέ γράφουν επάνω τους documenta 1, ελάχιστα σε σχέση με τα δεκάδες ή και εκατοντάδες που αντιστοιχούν στις επόμενες διοργανώσεις. Αυτό είναι και το ησυχαστήριο στο οποίο περνούν άπειρες ώρες ο καλλιτεχνικός διευθυντής με την ομάδα των επιμελητών της εκάστοτε διοργάνωσης ερευνώντας, μελετώντας και ψάχνοντας για ιδέες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός πως στο αρχείο της documenta φακελώνουν (με την καλή έννοια) κάθε καλλιτέχνη που έχει συμμετάσχει σε κάποια διοργάνωση, ανάμεσά τους και ονόματα γνώριμα σε εμάς, όπως αυτό του Γιάννη Κουνέλλη.

Μιλώντας με τους υπαλλήλους της documenta, καθώς και με γερμανούς δημοσιογράφους, εύκολα καταλαβαίνεις πως οι κάτοικοι και οι τοπικοί παράγοντες του Κάσελ αρχικά αντέδρασαν αρνητικά στο άκουσμα της είδησης πως η 14η διοργάνωση θα μεταφερόταν και στην Αθήνα, και ας αντιμετώπιζαν πολύ συχνά τα έργα τέχνης με σκεπτικισμό. Η πρόθεση είχε διαφανεί, ωστόσο, εδώ και πολλά χρόνια, με τον ιδρυτή του θεσμού να κάνει σχέδια για εκτοπισμό της διοργάνωσης ήδη από το 1976. Το 2012 η documenta 13 έστησε μια παράλληλη έκθεση στην Καμπούλ του Αφγανιστάν.

Οσοι από αυτούς που συναντήσαμε στο Κάσελ έχουν ήδη επισκεφθεί την documenta της Αθήνας μιλούν με θερμά λόγια για αυτήν, κυρίως γιατί τους έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσουν την ελληνική πρωτεύουσα λίγο καλύτερα, να δουν τις πλευρές της που μένουν αθέατες στον πρόσκαιρο επισκέπτη της. Ο τίτλος εργασίας «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» έχει μετατραπεί για αυτούς σε «Μαθαίνοντας την Αθήνα». Αν υπάρχει κάτι άλλο να διδάξει η πόλη μας, μένει να φανεί όταν αποκαλυφθεί πλήρως η εικαστική διοργάνωση. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι πως ελάχιστοι θα έχουν την πολυτέλεια να δουν την documenta 14 να παίζει και εντός και εκτός έδρας.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 7 Μαϊου 2017.