Βρέθηκε στον εγκέφαλο το «κλειδί» της κατάθλιψης

Τον «φαύλο κύκλο» της κατάθλιψης, η οποία καλπάζει παγκοσμίως –πόσω μάλλον στην Ελλάδα της πολύχρονης κρίσης -, προσπαθούν να «σπάσουν» οι επιστήμονες αναζητώντας τις εν πολλοίς άγνωστες μέχρι σήμερα ρίζες της παθοφυσιολογίας της ψυχικής αυτής νόσου που έχει λάβει χαρακτηριστικά μάστιγας. Και τώρα, μια ισχυρή ελληνική ομάδα φαίνεται ότι… κύκλωσε για τα καλά τον μεγάλο «εχθρό» της ψυχικής υγείας του πληθυσμού φέρνοντας στο φως ένα κύκλωμα του εγκεφάλου που αποδεικνύεται ότι αποτελεί «κλειδί» για την εμφάνιση τόσο της κατάθλιψης όσο και των επιπτώσεων του χρόνιου στρες. Για πρώτη φορά μάλιστα η ερευνητική ομάδα έδειξε ότι ο συνδετικός κρίκος αυτού του κυκλώματος που περιέχει τον ιππόκαμπο και τον πρόσθιο φλοιό του εγκεφάλου, ο επονομαζόμενος «ενωτικός πυρήνας» (nucleus reuniens), παίζει καθοριστικό ρόλο στο να μας… χωρίζει από την καλή και χαλαρή διάθεση! Τα νέα ευρήματα ρίχνουν περισσότερο φως στα «αγχώδη μυστικά» του εγκεφάλου, βοηθώντας έτσι τους επιστήμονες να εντοπίσουν καινούργιους στόχους για καλύτερη αντιμετώπιση μιας νόσου που, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, πλήττει περί τα 300 εκατομμύρια άτομα σε ολόκληρο τον πλανήτη –και περισσότερα από 500.000 στην… καταθλιπτική Ελλάδα, όπως δείχνουν πρόσφατα ευρήματα.

Η μελέτη, που δημοσιεύθηκε οnline στις 11 Απριλίου στην επιστημονική επιθεώρηση «Molecular Psychiatry» του εκδοτικού οίκου Nature, είχε κατά κύριο λόγο ελληνική σφραγίδα: επικεφαλής και κύρια συγγραφέας της ήταν η επίκουρη καθηγήτρια Ψυχοφαρμακολογίας στο Εργαστήριο Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) δρ Χριστίνα Δάλλα ενώ συμμετείχαν επίσης ο υποψήφιος διδάκτωρ στο Εργαστήριο Φαρμακολογίας κ. Β. Καφετζόπουλος, ο ψυχίατρος – συνεργάτης του Εργαστηρίου δρ Ν. Κόκρας, ο δρ Ι. Σωτηρόπουλος από το Ινστιτούτο για τις Επιστήμες Ζωής και Υγείας (ICVS) του Πανεπιστημίου Minho στην Μπράγκα της Πορτογαλίας, καθώς και η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Εργαστηρίου Φαρμακολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων δρ Κατερίνα Αντωνίου –η συγκεκριμένη μελέτη ήταν και η τελευταία στην οποία συμμετείχε η ομότιμη καθηγήτρια Φαρμακολογίας του ΕΚΠΑ Ζωή Παπαδοπούλου-Νταϊφώτη η οποία έφυγε από τη ζωή προτού το άρθρο δει το φως της δημοσιότητας. Σημαντική ήταν επίσης η συμβολή του καθηγητή Νούνο Σούσα από το ICVS της Πορτογαλίας, καθώς και του Οζμπορν Αλμέιντα από το Ινστιτούτο Ψυχιατρικής Μαξ Πλανκ στη Γερμανία.

Το σημαντικό εύρημα σχετικά με τον καταλυτικό ρόλο του ενωτικού πυρήνα στην κατάθλιψη φαίνεται να εμπίπτει στην κατηγορία «για αλλού εμείς (επιστημονικώς) κινήσαμε και αλλού η ζωή μάς πήγε» (ιστορία γνωστότατη στα εργαστήρια). Με άλλα λόγια, όπως εξηγεί στο «Βήμα» η κυρία Δάλλα, αρχικώς μελετούσε τον ιππόκαμπο και τον πρόσθιο φλοιό του εγκεφάλου ως δύο ξεχωριστές περιοχές με στόχο να αποκαλύψει μυστικά σχετικά με τις (εγκεφαλικές) διαφορές των δύο φύλων –το κύριο ερευνητικό αντικείμενό της –και κάποια στιγμή, πριν από περίπου έξι έτη, αποφάσισε να διερευνήσει τη λειτουργία αυτών των περιοχών ως όλον, ως κύκλωμα. Σε εκείνη τη φάση, αναζήτησε με τους συνεργάτες της ερευνητικά στοιχεία για το συγκεκριμένο κύκλωμα τα οποία παρουσίαζαν ως «συνδετικό κρίκο» μεταξύ των δύο περιοχών τον ενωτικό πυρήνα, που όμως μέχρι τότε είχε σχετιστεί μόνο με τη μνήμη. «Αποφασίσαμε λοιπόν να βάλουμε κάτω από το ερευνητικό «μικροσκόπιο» αυτόν τον «κόμβο» του κυκλώματος και να μελετήσουμε αν μπορεί να σχετίζεται με την κατάθλιψη μέσω πειραμάτων σε δύο μοντέλα αρουραίων, ένα που χρησιμοποιείται για τη μελέτη αντικαταθλιπτικών φαρμάκων και ένα με χρόνιο, ήπιο στρες, το οποίο επίσης συνδέεται με εμφάνιση καταθλιπτικών συμπτωμάτων».

Στο πλαίσιο του πρώτου πειράματος οι επιστήμονες απενεργοποίησαν τον ενωτικό πυρήνα στα πειραματόζωα –εύκολο να το λέμε, δύσκολο όμως να γίνει, αφού για να επιτευχθεί η απενεργοποίηση χρειάστηκε μια δύσκολη επέμβαση στον εγκέφαλο με χρήση στερεοτακτικού μηχανήματος ώστε να εντοπιστεί επακριβώς η μικρή αυτή περιοχή και να γίνει στο σημείο έγχυση ενός φαρμάκου το οποίο καταστρέφει τοπικά τα νευρικά κύτταρα. Μέσω της απενεργοποίησης του πυρήνα το κύκλωμα υπέστη ρήξη. Οταν αρουραίοι με απενεργοποιημένο τον ενωτικό πυρήνα υποβλήθηκαν στη δοκιμασία της εξαναγκασμένης κολύμβησης (ένα πείραμα άκρως διαδεδομένο στην ψυχοφαρμακολογία, στο οποίο οι ερευνητές μελετούν τις αντιδράσεις των πειραματόζωων), δεν εμφάνισαν κανένα σύμπτωμα κατάθλιψης. «Αντιδρούσαν όπως μια δεύτερη ομάδα αρουραίων που είχε λάβει το ευρέως χρησιμοποιούμενο αντικαταθλιπτικό σερτραλίνη» λέει η επικεφαλής της μελέτης. Οπως μάλιστα δείχνουν στοιχεία –αδημοσίευτα ακόμη -, η επίδραση αυτή ήταν ίδια και στα δύο φύλα.

Στο πλαίσιο του δεύτερου πειράματος χρησιμοποιήθηκε ένα μοντέλο αρουραίου με χρόνιο ήπιο στρες –τέτοιο μοντέλο διαθέτει μάλιστα στην Ελλάδα μόνο το Εργαστήριο Φαρμακολογίας του ΕΚΠΑ ενώ σε ό,τι αφορά τα θηλυκά πειραματόζωα το Εργαστήριο είναι πρωτοπόρο παγκοσμίως. Στο συγκεκριμένο πείραμα οι ερευνητές δημιουργούν χρόνιο στρες στους αρουραίους εναλλάσσοντας, μεταξύ άλλων, τον τρόπο και τις ώρες που τους δίνουν νερό, τροφή αλλά και τους εκθέτουν στο φως. Αποτέλεσμα είναι να εμφανίζονται τα αποκαλούμενα συμπτώματα ανηδονίας (τα πειραματόζωα δεν θέλουν καν να πίνουν το αγαπημένο τους ζαχαρόνερο) –«πρόκειται για ένα πολύ έγκυρο μοντέλο κατάθλιψης» σχολιάζει η δρ Δάλλα. Και αυτά τα ζώα, μετά τη βλάβη στον ενωτικό πυρήνα, η οποία επίσης προκλήθηκε με έγχυση φαρμακευτικής ουσίας που οδηγεί στον θάνατο τα νευρικά κύτταρα της περιοχής, δεν εμφάνισαν κατάθλιψη. «Αντιδρούσαν όπως ακριβώς η ομάδα ελέγχου που δεν είχε υποστεί χρόνιο στρες» σημειώνει η επιστήμονας. Περαιτέρω πειράματα ηλεκτροφυσιολογίας, στα οποία οι ερευνητές μετρούσαν την ηλεκτρική δραστηριότητα των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου, επιβεβαίωσαν ότι ο ενωτικός πυρήνας είναι απαραίτητος προκειμένου να «συνομιλούν» ο πρόσθιος φλοιός του εγκεφάλου και ο ιππόκαμπος.

Εκτός από τις συμπεριφορικές μελέτες στα ζώα, οι επιστήμονες προχώρησαν και σε μελέτη του εγκεφάλου τους μετά θάνατον. Κοίταξαν συγκεκριμένα τους αποκαλούμενους δείκτες νευροπλαστικότητας. «Μελετήσαμε κάτω από το μικροσκόπιο παραμέτρους όπως το μήκος των δενδριτών, των αποφυάδων των νευρικών κυττάρων. Γνωρίζουμε ότι το χρόνιο στρες μειώνει την πλαστικότητα του εγκεφάλου, κονταίνει τους δενδρίτες. Ωστόσο, όπως είδαμε, στα ζώα στα οποία ο ενωτικός πυρήνας είχε υποστεί βλάβη δεν εμφανιζόταν πρόβλημα πλαστικότητας αλλά έμοιαζαν με τα πειραματόζωα που είχαν λάβει αντικαταθλιπτικό φάρμακο. Το μήκος των δενδριτών ήταν φυσιολογικό όπως και οι συνάψεις των νευρώνων» υπογραμμίζει η ελληνίδα ερευνήτρια.

Πρέπει βέβαια να τονιστεί ότι η… εξάλειψη της κατάθλιψης φάνηκε να ισχύει μόνο προληπτικά –μόνο δηλαδή όταν η απενεργοποίηση του ενωτικού πυρήνα είχε προηγηθεί της πρόκλησης των καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Σε πείραμα στο οποίο οι επιπτώσεις του χρόνιου ήπιου στρες «εγκαταστάθηκαν» πρωτύτερα και μετά οι ερευνητές προκάλεσαν βλάβη στον πυρήνα, δεν υπήρχε αναστροφή της κατάστασης. «Δεν φάνηκε η απενεργοποίηση του πυρήνα να δρα θεραπευτικά αλλά μόνο προληπτικά» αναφέρει η κυρία Δάλλα, συμπληρώνοντας ωστόσο ότι «το εύρημα αυτό προέκυψε από ένα μόνο πείραμα και απαιτείται τώρα περαιτέρω διερεύνηση».

Πού θα μπορούσαν να οδηγήσουν όλα αυτά τα (αντι)καταθλιπτικά πειράματα; Κατά την επικεφαλής της μελέτης, αρχικώς είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι ρίχνουν φως στην παθοφυσιολογία της κατάθλιψης, μιας νόσου με πολλά σκοτεινά μυστικά, για την οποία έχουμε λίγες μόνο ενδείξεις και όχι αποδείξεις. Και βέβαια η καλή και βαθιά γνώση αναμένεται να οδηγήσει και σε καλύτερη, ριζικότερη αντιμετώπιση της νόσου. «Στο μέλλον ίσως η εφαρμογή τεχνικών στον ενωτικό πυρήνα, όπως η εν τω βάθει εγκεφαλική διέγερση που αφορά τοποθέτηση ηλεκτροδίων στον εγκέφαλο τα οποία «ρυθμίζουν» κατά βούληση τη λειτουργία περιοχών του, θα μπορούσε να δράσει προληπτικά για την αποφυγή νέων καταθλιπτικών επεισοδίων σε άτομα με ανθεκτική ή συχνά υποτροπιάζουσα κατάθλιψη. Ισως κάποια ημέρα προκύψει από περαιτέρω πειράματα ότι η απενεργοποίηση του πυρήνα με τις νέες τεχνικές μπορεί να δράσει και θεραπευτικά» σημειώνει η κυρία Δάλλα.

Μια άλλη θεραπευτική προσέγγιση αφορά την πολύ καινούργια, μη παρεμβατική, hi-tech μέθοδο της οπτογενετικής. Στο πλαίσιο αυτής της τεχνικής οι ειδικοί ουσιαστικώς «ανάβουν» ή «σβήνουν» τα νευρικά κύτταρα μέσω μόνο της χρήσης ειδικών λέιζερ. Οι έλληνες ερευνητές επιθυμούν να διεξαγάγουν τέτοιου είδους πειράματα σε ζώα, ωστόσο, λόγω έλλειψης χρηματοδότησης (τι περίεργο στην Ελλάδα του σήμερα…), συζητούν με τους συνεργάτες τους στην Πορτογαλία οι οποίοι διαθέτουν τον κατάλληλο εξοπλισμό για διεξαγωγή των πειραμάτων στο Πανεπιστήμιο του Μinho. «Θα θέλαμε να διερευνήσουμε μέσω της οπτογενετικής τι μπορεί να συμβεί αν ακολουθήσουμε την αντίθετη διαδικασία, αν διεγείρουμε δηλαδή τον ενωτικό πυρήνα» μας λέει η ελληνίδα επιστήμονας. Η ερευνητική ομάδα σκοπεύει επίσης στο μέλλον να μελετήσει ενδελεχώς αν η απενεργοποίηση ή η διέγερση του πυρήνα μπορεί να επηρεάσει άλλες σημαντικές λειτουργίες του εγκεφάλου.

Κλείνοντας, κάθε προσπάθεια να «σπάσει» ο κύκλος της κατάθλιψης είναι υψίστης σημασίας για εκατομμύρια άτομα. Ελπίζουμε, μέσα και από τα νέα ευρήματα, να είναι ο ενωτικός πυρήνας το «κλειδί» που θα ανοίξει την πόρτα του… χωρισμού πολλών ανθρώπων από τα καταθλιπτικά συμπτώματα.