Μυστήρια και δηλητήρια!

Kathryn Harkup
A is for arsenic The poisons of Agatha Christie
Εκδόσεις Bloomsbury,σελ 320, τιμή 14,88 λίρες Αγγλίας (στο amazon.co.uk)

Υπάρχει άραγε άνθρωπος που δεν έχει διαβάσει Αγκαθα Κρίστι; Τα βιβλία της βασίλισσας του εγκλήματος, όπως αποκαλείται η βρετανίδα συγγραφέας, παραμένουν στις πρώτες θέσεις των πωλήσεων ανά τον κόσμο, ενώ συνολικά ξεπερνιούνται μόνο από την Αγία Γραφή και τα βιβλία του Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Βεβαίως, δεν εμπίπτει στη δικαιοδοσία του ΒΗΜΑScience η προσπάθεια ανάλυσης του διαχρονικού φαινομένου της δημοφιλίας της Αγκαθα Κρίστι και δεν σκοπεύουμε να κάνουμε κάτι τέτοιο. Ως λάτρεις όμως των βιβλίων της δεν αντέξαμε στον πειρασμό να μην παραγγείλουμε από γνωστό διαδικτυακό τόπο ένα βιβλίο που πραγματεύεται, από τη σκοπιά του χημικού, τη χρήση δηλητηρίων στις ιστορίες μυστηρίου της Κρίστι. Η Κάθριν Χάρκαπ (Kathryn Harkup) είναι χημικός και φανατική αναγνώστρια της Κρίστι. Διάλεξε λοιπόν 14 ιστορίες όπου 14 διαφορετικά δηλητήρια έχουν κομβικό ρόλο στην υπόθεση και μας τα γνωρίζει σε βάθος, ρίχνοντας παράλληλα μια κριτική ματιά στις χημικές γνώσεις της αγαπημένης της συγγραφέα. Με άλλα λόγια, το βιβλίο της Χάρκαπ, το οποίο έχει τίτλο «A is for Arsenic» (Το Α είναι για το αρσενικό), μας έδωσε την αφορμή να ξαναμπούμε στον κόσμο της Αγκαθα Κρίστι. Αλλο που δεν θέλαμε δηλαδή!

Θα ξεκινήσουμε και εμείς από το αρσενικό, το δηλητήριο των δηλητηρίων! Το αποκάλεσαν δηλητήριο βασιλιάδων και βασιλιά των δηλητηρίων, και όχι αδίκως. Γνωστό από αρχαιοτάτων χρόνων, ήταν ένα από τα δηλητήρια που δοκίμασε στους δούλους της η Κλεοπάτρα προκειμένου να αποφασίσει ποιο να αξιοποιήσει για να θέσει τέλος στη ζωή της. Βλέπετε, ήθελε κάτι αποτελεσματικό μεν αλλά αφενός ανώδυνο και αφετέρου προστατευτικό της καλλονής της, καθώς από κοκεταρία ήθελε και το πτώμα της να είναι όμορφο! Δεν επιλέχθηκε το αρσενικό, του οποίου όμως τα «προσόντα» το έκαναν ιδιαίτερα δημοφιλές τόσο στην αναγεννησιακή Ιταλία όσο και στη γαλλική Αυλή του 17ου αιώνα. Ποια είναι τα περί ου ο λόγος προσόντα; Αφενός το ότι δεν έχει γεύση, πράγμα που δεν επιτρέπει στο ανυποψίαστο θύμα να σταματήσει τη λήψη του εγκαίρως, και αφετέρου το ότι τα συμπτώματα της δηλητηρίασης από αρσενικό μοιάζουν με εκείνα της χολέρας και της δυσεντερίας που μάστιζαν την Ευρώπη εκείνης της χρονικής περιόδου. Ετσι η σταδιοδρομία του αρσενικού υπήρξε ανεμπόδιστη, με τους Βοργίες να ανάγουν τη χρήση του σε επιστήμη και τους γάλλους ευγενείς να λύνουν με τη βοήθειά του τις οικογενειακές διαφορές τους τόσο συχνά ώστε το αρσενικό να ονομαστεί «σκόνη της διαδοχής» (poudre de succession).

Μπορεί για αιώνες το αρσενικό να ήταν μόνο για λίγους, αλλά η βιομηχανική επανάσταση εκδημοκράτισε ακόμη και την πρόσβαση στα δηλητήρια!

Παραγόμενο ως παραπροϊόν του καθαρισμού των μετάλλων, το τριοξείδιο του αρσενικού άρχισε να πωλείται ως ποντικοφάρμακο με πολλές δυνατότητες, αφού μπορούσε να απαλλάξει το σπίτι από ακάρεα, κατσαρίδες αλλά και ανεπιθύμητους συζύγους! Ούτε λίγο ούτε πολύ η δηλητηρίαση με αρσενικό πήρε επιδημικές διαστάσεις στην Αγγλία του 19ου αιώνα, όπου επιλεγόταν κυρίως από γυναίκες δολοφόνους. Στα μέσα του 19ου αιώνα κατέστη δυνατή η ανίχνευσή του σε δείγματα νεκροψιών, ενώ αργότερα με ειδικό νόμο προστέθηκε μπλε χρώμα στην άσπρη σκόνη τριοξειδίου του αρσενικού (προκειμένου να αποφεύγονται λάθη στη χρήση του) και έγινε υποχρεωτική η καταχώριση του ονόματος του αγοραστή ποντικοφάρμακου στα φαρμακεία.

Με όλο αυτό το πλούσιο υλικό στη διάθεσή της δεν είναι να απορεί κανείς που η Αγκαθα Κρίστι «χρησιμοποιεί» το αρσενικό σε οκτώ ιστορίες της, ενώ κατά την αφήγηση κάνει αναφορά σε πραγματικές ιστορίες δηλητηρίασης με αρσενικό που είχαν δει το φως της δημοσιότητας στην εποχή της. Ισως η διασημότερη από τις ιστορίες της Κρίστι που σχετίζονται με το αρσενικό να είναι εκείνη που τιτλοφορείται «Murder is easy» και στην οποία ο συνταξιούχος αστυνομικός Λιουκ Φιτζγουίλιαμ αρχίζει να γίνεται καχύποπτος όταν οι θάνατοι σε ένα μικρό χωριό αφενός πυκνώνουν και αφετέρου φαίνονται μυστηριώδεις. Πολύ περισσότερο δε όταν μεταξύ αυτών των θανόντων είναι μια κυρία που οδεύει προς τη Σκότλαντ Γιαρντ προκειμένου να καταγγείλει τους φόνους. Ο τελευταίος φόνος, αυτός της κυρίας Χόρτον, αποδίδεται στο αρσενικό που κατά πάσα πιθανότητα της έχει προσφερθεί με το τσάι (προκειμένου η λευκή σκόνη του τριοξειδίου του αρσενικού να διαλυθεί στο ζεστό υγρό χωρίς να αφήσει υπολείμματα).

Η γενική εκτίμηση της Χάρκαπ είναι ότι η Αγκαθα Κρίστι ήταν καλή μαθήτρια! Για κάθε δηλητήριο που χρησιμοποίησε στα βιβλία της γνώριζε τα συμπτώματα που αυτό θα μπορούσε να επιφέρει, τον τρόπο αποτελεσματικής χορήγησής του, αλλά και τη μέθοδο με την οποία θα μπορούσε κανείς να το παράξει. Πάρτε για παράδειγμα την μπελαντόνα, με την οποία η Χάρκαπ ασχολείται στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου της. Το δηλητηριώδες αυτό φυτό διαθέτει μια επίσης μακρά ιστορία ανθρώπινης χρήσης, είτε για καλλωπιστικούς είτε για φαρμακευτικούς είτε για δολοφονικούς λόγους. Και οι τρεις εφαρμογές της μπελαντόνα περιγράφονται στα βιβλία της Κρίστι καταλήγοντας σε δύο ανεπιτυχείς και μία επιτυχή απόπειρα φόνου. Η μπελαντόνα, της οποίας το όνομα στην ιταλική γλώσσα σημαίνει «όμορφη κυρία», χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τις γυναίκες στην περίοδο της Αναγέννησης, οι οποίες συνήθιζαν να τοποθετούν με τη βοήθεια ενός φτερού τον χυμό των φρούτων του φυτού στα μάτια τους. Η δραστική ουσία που περιέχεται τόσο στα φρούτα όσο και σε άλλα τμήματα του φυτού ονομάζεται ατροπίνη και προκαλεί διαστολή των αγγείων. Στην περίπτωση του ματιού αυτό έχει σαν συνέπεια να μεγαλώνει η κόρη, πράγμα που έδινε μιαν αύρα αθωότητας στις ωραίες της εποχής. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η επιστημονική ονoμασία του φυτού (Atropa belladonna) υποδηλώνει τη γνώση του δηλητηριώδους χαρακτήρα του: η Ατροπος της ελληνικής μυθολογίας ήταν η Μοίρα που έκοβε τις ζωές των ανθρώπων.

Η Κρίστι γνωρίζει καλά όχι μόνο πόσο θανατηφόρα μπορεί να είναι η μπελαντόνα, αλλά και τα συμπτώματά της, όπως φαίνεται σε έναν από τους άθλους του Ηρακλή Πουαρό. Ειδικότερα, στην ιστορία του «Ταύρου της Κρήτης» (κατ’ αντιστοιχία με τον άθλο του αρχαίου Ηρακλή), ο βέλγος ντετέκτιβ αναγνωρίζει στον νεαρό Χιου Τσάντλερ τα συμπτώματα συστηματικής χορήγησης ατροπίνης, τα οποία περιλαμβάνουν παραισθήσεις και απρόβλεπτες συμπεριφορές. Ετσι, λίγο προτού ο ήρωας αποπειραθεί να δώσει τέλος στη ζωή του, ο Πουαρό τον σώζει και τον παραδίδει στην αρραβωνιαστικιά του απαλλαγμένο από κάθε σκιά.

Στην ιστορία με τίτλο «The Big Four» ο ίδιος ο Πουαρό χρησιμοποιεί την ατροπίνη για να διευρύνει τις κόρες των ματιών του και θυσιάζει το πολύτιμο μουστάκι του προκειμένου να υποδυθεί τον αδελφό του. Εδώ η διαστολή της κόρης έχει στόχο να αμβλύνει την εντύπωση του χρώματος της κόρης, που θα μπορούσε να προδώσει την ταυτότητα του ντετέκτιβ.

Πάντως η Κρίστι δεν είναι αλάνθαστη! Στη ιστορία με τίτλο «Sparkling Cyanide», όπου βεβαίως το «όπλο» του εγκλήματος δεν είναι άλλο από το υδροκυάνιο, η βασίλισσα του εγκλήματος δεν τα καταφέρνει εξίσου καλά με άλλες φορές. Τα θύματα της ιστορίας, η Ρόζμαρι και ο Τζορτζ Μπάρτον, πεθαίνουν πίνοντας σαμπάνια στην οποία έχουν διαλυθεί άλατα κυανιούχου καλίου. Και ενώ τα άλατα αυτά που θυμίζουν ζάχαρη θα μπορούσαν μια χαρά να βρίσκονται στον χώρο ενός εστιατορίου χωρίς να τραβήξουν την προσοχή, υπάρχουν δύο αποκλίσεις από την πραγματικότητα: Η πρώτη αφορά την ταχύτητα της επίδρασης του δηλητηρίου. Θα πρέπει κανείς να αναπνεύσει κυάνιο ή να του χορηγηθεί ενδοφλεβίως για να έχει άμεση επίδραση. Αλλά η κατάποση, και μάλιστα με γεμάτο στομάχι, στο πλαίσιο ενός γεύματος, παίρνει περισσότερο χρόνο, καθώς η ουσία θα πρέπει να απορροφηθεί στο γαστρεντερικό σύστημα για να φτάσει στην αιματική κυκλοφορία. Οι ήρωες της Κρίστι εμφανίζουν τα συμπτώματα ταχύτατα μετά την πόση της σαμπάνιας και τα συμπτώματα αυτά είναι ακριβή (σπασμοί και δύσπνοια) εκτός από ένα: η Κρίστι περιγράφει λεπτομερώς την μπλε απόχρωση του δέρματος των θυμάτων, κάτι που δεν αποτελεί σύμπτωμα της δηλητηρίασης με υδροκυάνιο. Η Χάρκαπ υποθέτει ότι η Κρίστι μπερδεύτηκε εξαιτίας της ημιμάθειάς της στην αρχαία ελληνική! Ειδικότερα, το «κυάνιο» και η λέξη «κυανός» έχουν μεν την ίδια ρίζα, αλλά ως κυάνωση περιγράφεται η έλλειψη οξυγόνου στο σώμα η οποία επιφέρει μια μπλε απόχρωση στο δέρμα (το κρύο είναι παράγοντας κυάνωσης και όλοι ξέρουμε πόσο μπλε γίνονται τα νύχια μας όταν κρυώνουμε).

Οχι πως εμείς οι πιστοί αναγνώστες δεν μπορούμε να συγχωρήσουμε ένα μικρό λάθος στη βασίλισσά μας! Φαίνεται όμως ότι στη διάρκεια της ζωής της δεν ήταν όλοι εξίσου γενναιόδωροι μαζί της. Υπήρξαν φορές που κατηγορήθηκε ότι τα μυθιστορήματά της έδιναν ιδέες σε επίδοξους δολοφόνους, κυρίως δε σε επίδοξους δηλητηριαστές. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του 15χρονου Γκρέιαμ Γιαγκ, ο οποίος δηλητηρίασε με θάλλιο τη μητριά του ξεκινώντας με αυτή μια μακρά πορεία δηλητηριάσεων (άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο επιτυχείς). Καθώς η πραγματική αυτή ιστορία εξελίχθηκε λίγους μήνες μετά τη δημοσίευση του μυθιστορήματος «The Pale Horse» (όπου τα θύματα εξολοθρεύονται με τη βοήθεια θαλλίου) η Κρίστι κατηγορήθηκε από μερίδα του βρετανικού Τύπου ως ηθική αυτουργός. Ευτυχώς για τη συγγραφέα, ο δράστης (ο οποίος διαγνώστηκε με ψυχική νόσο και υπήρξε έγκλειστος ψυχιατρείου για χρόνια) απεδείχθη μεγάλος γνώστης των δηλητηρίων και παραδέχθηκε ότι δεν είχε ανάγκη από καμία βοήθεια για να επιτύχει τους σκοπούς του.

Αντιθέτως, υπήρξαν περιπτώσεις όπου η λεπτομερής και ακριβής περιγραφή των συμπτωμάτων οδήγησε στην πρόληψη θανάτων στην κανονική ζωή. Το 1975 η Κρίστι έλαβε ένα γράμμα από μια κυρία που ζούσε στη Νότια Αμερική και η οποία έχοντας διαβάσει το «Pale Horse» ήταν βέβαιη ότι παρακολουθούσε στη ζωή της την αργή δηλητηρίαση ενός άνδρα από την πολύ νεότερη σύζυγό του. Το θάλλιο αρχικά δημιουργεί συμπτώματα όμοια με της γρίπης και καθώς η συγκέντρωσή του αυξάνεται στο σώμα ύστερα από επάλληλες χορηγήσεις επιφέρει τον θάνατο. Λίγο πριν από το τέλος, χαρακτηριστικό σύμπτωμα είναι η απώλεια των τριχών της κεφαλής. Το γράμμα κατέληγε περιγράφοντας πώς η εν λόγω κυρία έσωσε τον άνδρα οδηγώντας τον στο νοσοκομείο και υποδεικνύοντας στους γιατρούς το αίτιο το οποίο είχε ανακαλύψει όταν είδε τα μαλλιά του άνδρα να αποσπώνται με ευκολία από το κεφάλι του. Αλλά και ένα παιδί από το Κατάρ, μόλις 19 μηνών, χρωστά τη ζωή του στην Κρίστι. Οι εύποροι γονείς του παιδιού το έφεραν στο Λονδίνο σχεδόν σε κώμα. Και ενώ κανείς ειδικός δεν μπορούσε να εξηγήσει την κατάστασή του μια νοσοκόμα που μόλις είχε διαβάσει το μυθιστόρημα της Κρίστι υπέδειξε και πάλι στους γιατρούς το πιθανό αίτιο. Απαιτήθηκαν τα εργαστήρια της Σκότλαντ Γιαρντ για την επιβεβαίωση της υποψίας, ενώ το παιδί χρειάστηκε τέσσερις μήνες μέχρι να αποβάλει το θάλλιο από τον οργανισμό του και να ανακάμψει πλήρως. Οπως μπορεί κανείς να διαβάσει στο σχετικό άρθρο των γιατρών που νοσήλευσαν το παιδί και έγραψαν για την περίπτωσή του στην επιθεώρηση «British Journal of Hospital Medicine», το παιδί είχε πάρει το θαλλιούχο εντομοκτόνο που είχαν χρησιμοποιήσει οι γονείς του για να εξοντώσουν τις κατσαρίδες στο σπίτι τους στο Κατάρ. Το άρθρο των γιατρών τελειώνει με την έκφραση ευγνωμοσύνης προς την Κρίστι για την ακρίβεια των περιγραφών της και προς τη νοσοκόμο Μάρσα Μέιτλαντ που τους διαφώτισε.

Αυτά και άλλα πολλά διαβάζει κανείς στο πόνημα της Χάρκαπ, το οποίο δεν έχει βέβαια το σασπένς που έχουν τα βιβλία της Κρίστι, αλλά η πένα της κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη ζωντανό είτε όταν αναφέρεται στη βασίλισσα του εγκλήματος είτε όταν εξηγεί τη δράση των δηλητηρίων που «χρησιμοποίησε» στη διάρκεια της μακράς σταδιοδρομίας της.