Το τίμιο ξύλο του Καβάφη

Το 1933 πεθαίνει ο Κ. Π. Καβάφης. Το 1969 ο Γ. Π. Σαββίδης αγοράζει από τους κληρονόμους του το αρχείο του ποιητή, το οποίο μελετούσε από το 1963. Το 2012 οι κληρονόμοι του Σαββίδη πωλούν το Αρχείο Καβάφη στο Ιδρυμα Ωνάση. Αυτή είναι η ιδιοκτησιακή γενεαλογία του Αρχείου Καβάφη, που απασχολεί έντονα τον τελευταίο καιρό την ακαδημαϊκή κοινότητα και τον δημόσιο λόγο, σε μια συζήτηση που περιλαμβάνει εξώδικα, πολλή αλληλογραφία, δημοσιεύσεις, ομοφυλόφιλους και «ομοφοβικούς», παραδοσιακή φιλολογία και πολιτισμική θεωρία σε μια υπόθεση που θα αποτελούσε απολαυστικό μυθιστόρημα ή θα συνιστούσε δαιμόνια επικοινωνιακή καμπάνια αν δεν ήταν αρκετά σοβαρή.

Ερωτήσεις-απαντήσεις για το Αρχείο Καβάφη

Και είναι σοβαρή διότι –ας το πούμε από την αρχή για να φύγει από τη μέση –ο Καβάφης είναι συμβολικό μέγεθος, φετίχ, τίμιο ξύλο, ιερό δισκοπότηρο για όλους, πριν και τώρα και αύριο. Ολοι οι Ελληνες τον γνωρίζουν και όλοι γνωρίζουμε ότι αποτελεί το πλέον αναμφισβήτητο διαπιστευτήριο εισόδου της γλώσσας μας στον κόσμο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Καβάφης είναι στα γράμματά μας, στην κουλτούρα μας, ένα ιερό σώμα, ένα άγιο λείψανο. Οπως είναι ο Σαίξπηρ, ο Βολταίρος, ο Γκαίτε αλλού. Κι αυτό δεν είναι επιλήψιμο.

Τι συμβαίνει λοιπόν τώρα με το ιερό σώμα του Καβάφη; Για την ιστορία της υπόθεσης, το καλοκαίρι του 2016 ο καβαφιστής Μιχάλης Πιερής, συνεργάτης του Γ. Π. Σαββίδη, δημοσιεύει στο περιοδικό Κονδυλοφόρος τον «Κατάλογο του Αρχείου Καβάφη» που είχε ξεκινήσει να συντάσσει μαζί με τον Γ. Π. Σαββίδη και του οποίου την επεξεργασία προς έκδοση συνέχισε και μετά τον θάνατο (1995) εκείνου. Οι κληρονόμοι του Σαββίδη με εξώδικη επιστολή προς τον εκδότη του περιοδικού University Studio Press, επικαλούμενοι πνευματικά δικαιώματα του Γ. Π. Σαββίδη, ζητούν την απόσυρση του τεύχους. Την επιστολή ακολουθεί αντίστοιχη και του Ιδρύματος Ωνάση. Το τεύχος αποσύρεται προσωρινά, γεγονός που προκαλεί δημοσίευμα του νεοελληνιστή Ευριπίδη Γαραντούδη στο περιοδικό Athens Review of Books (ARB 78, Νοέμβριος 2016) σχετικά με το Αρχείο Καβάφη, τους σκοπούς και τις μεθόδους του.

To Aρχείο Καβάφη απαντά τον Ιανουάριο (ARB 81, Φεβρουάριος 2017) και τον μήνα που διανύουμε στη συζήτηση συμμετέχουν οι Νταϊάνα Χάας, Μιχάλης Πιερής, Νάσος Βαγενάς, Ρενάτα Λαβανίνι, Ευριπίδης Γαραντούδης, Χ. Λ. Καράογλου και ο διευθυντής του ARB Μανώλης Βασιλάκης (ARB 83, Απρίλιος 2017). Τα πληκτρολόγια πυρώνουν. Το Ιδρυμα Ωνάση προσωρινά επισήμως σιωπά, ετοιμάζει όμως αντεπίθεση διά του στόματος πανεπιστημιακών –την οποία θα διοχετεύσει σε αθηναϊκή εφημερίδα -, τους οποίους καλεί σε συστράτευση ο Θοδωρής Χιώτης, φιλόλογος, Project Manager Αρχείου Καβάφη, όπως φαίνεται σε επιστολή που δημοσιεύει η ARB.

Αν η απογραφή, η καταλογογράφηση, ενός Αρχείου είναι το πρώτο βήμα για την αξιοποίησή του, είχε εκπονήσει κατάλογο το Αρχείο Καβάφη; Ο κατάλογος του Αρχείου Καβάφη δεν ήταν προσβάσιμος για τους ερευνητές από το Διαδίκτυο μέχρι πριν από λίγες ημέρες, υποστηρίζουν ορισμένοι από τους συνεργάτες της ARB μιλώντας στο «Βήμα», οι οποίοι κάνουν λόγο για κατάλογο που στην ουσία αποτελεί παλαιότερη μορφή του «Καταλόγου» που δημοσίευσε ο Πιερής στον Κονδυλοφόρο.

«Ο κατάλογος του Αρχείου Καβάφη αποτελεί –προς το παρόν –συνέχεια του ιστορικού καταλόγου του Γ.Π. Σαββίδη, όπως αυτός παραδόθηκε στο Ιδρυμα Ωνάση ως μέρος του ίδιου του Αρχείου» απάντησε το Ιδρυμα Ωνάση όταν ρωτήσαμε ποιος κατήρτισε τον κατάλογο του Αρχείου Καβάφη και γιατί δεν ήταν έως πρόσφατα διαθέσιμος μέσω Διαδικτύου από τη σελίδα του Αρχείου Καβάφη για τους ερευνητές. «Ας μην ξεχνάμε ότι τα πνευματικά δικαιώματα του έργου του Γ.Π. Σαββίδη, σε σχέση με το Αρχείο, έχουν επίσης μεταβιβαστεί στο Ιδρυμα. Από την πρώτη στιγμή, θέσαμε τον εν λόγω κατάλογο στη διάθεση των ερευνητών που επισκέπτονταν το Αρχείο. Φροντίσαμε επίσης να επικαιροποιηθεί και να εμπλουτιστεί, σεβόμενοι την αρχική του δομή. Τους τελευταίους μήνες, με την ολοκλήρωση της συντήρησης των χειρογράφων και της ψηφιοποίησής τους, ο κατάλογος αναρτήθηκε στο Διαδίκτυο και είναι προσβάσιμος με κωδικό που αποστέλλουμε σε κάθε ενδιαφερόμενο που θέλει να προετοιμάσει την επίσκεψή του στο Αρχείο. Στην ολοκληρωμένη αυτή βάση δεδομένων εντάσσονται βεβαίως και τα νέα αποκτήματα του Αρχείου, τεκμήρια σχετικά με τον ποιητή τα οποία έρχονται στην κυριότητά μας. Ταυτόχρονα όμως, καθώς προχωρά η εργασία τεκμηρίωσης του ψηφιοποιημένου υλικού, δημιουργείται και μια εντελώς νέα βάση δεδομένων, η οποία δεν θα περιορίζεται στη λογική της περιγραφικής λίστας αλλά θα ανταποκρίνεται στον χαρακτήρα των σύγχρονων αρχείων» συνέχισε ο Θοδωρής Χιώτης.

Μετά τη συντήρηση και τον κατάλογο, σημασία έχει πώς το Αρχείο αξιοποιεί το υλικό του. Χρήσιμες είναι οι δράσεις για παιδιά, τα μαθήματα για ενηλίκους, οι εικαστικές εγκαταστάσεις, οι εκδηλώσεις. Αλλά ένα Αρχείο αποκτά αξία από την ερευνητική χρήση του, και αυτή είναι μηδαμινή, υποστηρίζει ο Γαραντούδης, μόνο τρεις φαίνεται, από δημοσιευμένα κείμενα, να έχουν αξιοποιήσει το υλικό του, εκ των οποίων ένας ο επιστημονικός του υπεύθυνος, Δημήτρης Παπανικολάου.

Μήπως εν τέλει δεν είναι και τόσο ανοιχτό το πολυδιαφημιζόμενα ανοιχτό Αρχείο Καβάφη; Υπάρχει τουλάχιστον μία μαρτυρία, του Χ. Λ. Καράογλου (ARB 81), ότι το Αρχείο ουδέποτε απάντησε στα αιτήματά του να του επιτραπεί η επίσκεψη για έρευνα.

Η συζήτηση τροφοδοτείται και με άλλο υλικό, εκτείνεται προς πολλές κατευθύνσεις. Δεν συμβάλλουν παραγωγικά στη συζήτηση σκέψεις για το τι τύχη θα είχε το Αρχείο αν κατέληγε στο Μουσείο Μπενάκη, όπως ήθελε ο Σαββίδης, ή αν πήγαινε στο ΕΛΙΑ. Οπως επίσης ουτοπικό είναι να προτείνει κανείς στο Ιδρυμα Ωνάση να δωρίσει το Αρχείο σε κάποιον ερευνητικό φορέα με εμπειρία στη διαχείριση αρχείων. Στην περιφέρεια της συζήτησης βρίσκεται επίσης το ερώτημα αν ο επιστημονικός υπεύθυνος του Αρχείου Δημήτρης Παπανικολάου έχει προνομιακή πρόσβαση στο Αρχείο για την προσωπική του έρευνα. Είναι αυτονόητο ότι έχει, όπως είχε ο Σαββίδης στην εποχή του, όπως έχει κάθε διαχειριστής ή εργαζόμενος σε κάθε αρχείο. Υποκριτικό επίσης είναι να ισχυριζόμαστε ότι σκανδαλιζόμαστε ως κοινωνία ακούγοντας ότι ο Καβάφης ήταν ομοφυλόφιλος. Ηταν γνωστό ήδη από την εποχή του, είναι αναγνωρίσιμο στοιχείο της ταυτότητάς του, κανείς δεν κομίζει γλαύκα. Συνεπώς, ας αφήσουμε στην άκρη και την καραμέλα ότι όποιος δεν θεωρεί αποκαλυπτική ή καινοτόμα την προσέγγιση του Καβάφη μέσα από το αποκλειστικό πρίσμα της ομοφυλοφιλίας του είναι ομοφοβικός.

Με αυτά στην άκρη, τι έχει σημασία; Πόσα σε αριθμό είναι τα στοιχεία που ψηφιοποιούνται από το Αρχείο Καβάφη, σε ποιο στάδιο βρίσκεται τώρα η ψηφιοποίηση και πότε προβλέπεται ότι θα ολοκληρωθεί; Απευθύναμε το ερώτημα στο Αρχείο Καβάφη. «Πλέον, έχει ψηφιοποιηθεί το σύνολο των τεκμηρίων του Αρχείου Καβάφη και έχουν προκύψει από αυτή τη διαδικασία 7.649 μεμονωμένα ψηφιακά τεκμήρια που απεικονίζουν χειρόγραφα, αυτόγραφα, σημειώματα, έντυπα, φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα του ποιητή και έργα τέχνης, αφού πραγματοποιήθηκαν συνολικά 9.347 διαφορετικές λήψεις εξαιρετικά υψηλής ανάλυσης» ήταν η απάντηση που έστειλε στο «Βήμα» ο Θοδωρής Χιώτης.

Σχετικά με το ποια θα είναι τα επόμενα βήματα, σε ό,τι αφορά τις υποδομές για το Αρχείο Καβάφη μετά την ψηφιοποίηση, απαντά: «Βρισκόμαστε ήδη στη διαδικασία αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για τη δημιουργία του ιδανικού περιβάλλοντος, στο οποίο ερευνητές και επισκέπτες θα έρχονται σε επαφή με το έργο του ποιητή και την εποχή του. Σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε έναν κόμβο για ειδικούς και μη, δίνοντας έμφαση στην εκπαιδευτική δράση και τη χρήση των νέων μέσων. Σε ό,τι αφορά το ψηφιακό υλικό, η τεχνολογική υποδομή που απαιτείται για το άνοιγμα των δεδομένων δεν εξαντλείται σε μια απλή ψηφιοποίηση. Συνεπάγεται επίσης: την ανάπτυξη τεχνολογικής πλατφόρμας που να επιτρέπει, ανάμεσα σε άλλα, τη διάθεση του υλικού από σταθερό σημείο ψηφιακής απόθεσης, την ανοιχτή διάθεση των μεταδεδομένων –ιδανικά, μέσα από ανοιχτές προγραμματιστικές διεπαφές -, την τεκμηρίωση των διεπαφών, την κατάρτιση πολιτικών μακροχρόνιας ψηφιακής διατήρησης, την καταλογογράφηση και διασύνδεση τουλάχιστον με τις ευρωπαϊκές πλατφόρμες ανοιχτής πρόσβασης και δημοσιεύσεων. Είναι κατανοητή η αγωνία των ερευνητών να αποκτήσουν ολοκληρωμένη πρόσβαση στο Αρχείο Καβάφη. Αλλωστε, από το 1963 μέχρι το 2012 κάτι τέτοιο δεν ήταν εύκολο. Είναι σαφές ότι για όλα αυτά απαιτείται χρόνος».

Αναδρομική χειραγώγηση της έρευνας;

Οι επιστημονικές εργασίες, πριν από τη δημοσίευσή τους, θα πρέπει να υποβάλλονται στο Αρχείο Καβάφη προκειμένου να λάβουν άδεια έκδοσης ανάλογα με την επιστημονική τους αξία;

Εκείνο που σοκάρει την ακαδημαϊκή κοινότητα είναι οι επιστολές που λαμβάνουν από το Ιδρυμα Ωνάση, τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 2016, η Νταϊάνα Χάας και η Ρενάτα Λαβανίνι, οι οποίες ετοιμάζουν εκδόσεις για τα καβαφικά αυτοσχόλια και τα 154 ποιήματα και τις παραλλαγές τους, αντίστοιχα. Τους ζητούν να παραδώσουν τμήματα του Αρχείου Καβάφη που μπορεί να έχουν στη διάθεσή τους «έστω κι αν είναι φωτογραφίες ή άλλου είδους αντίγραφα». Επιπροσθέτως, από το Ιδρυμα ενημερώνουν, με επιστολή στα αγγλικά, ότι είναι αντίθετοι σε οποιαδήποτε έκδοση κάθε υλικού που σχετίζεται με το Αρχείο Καβάφη αν δεν δοθεί η έγκρισή τους, μια έγκριση η οποία εξαρτάται από την αξία του έργου («…we do object to any publication [of any sort] of any material related to or part of the Cavafy Archive without our prior express consent even if it relates to work done prior to our acquisition of the Archive. Such consent may be given or refused on the basis of its merits»). Χειραγώγηση της έρευνας; Ελεγχος; Λογοκρισία;

Εννοεί η επιστολή ότι επιστημονικές εργασίες, πριν από τη δημοσίευσή τους, θα πρέπει να υποβάλλονται στο Αρχείο Καβάφη προκειμένου να λάβουν άδεια έκδοσης ανάλογα με την επιστημονική τους αξία; Δεδομένου ότι δεν είναι όρος άλλων Αρχείων, σε ποιο επιχείρημα βασίζεται και ποιος/ποιοι θα αξιολογούν την εργασία; Εχει συγκροτηθεί επιτροπή και ποιοι συμμετέχουν σε αυτή; ρωτήσαμε το Αρχείο Καβάφη. «Οχι βέβαια. Κάθε ερευνητής που κάνει χρήση του Αρχείου, αλλά και της Ωνασείου Βιβλιοθήκης, είναι ελεύθερος να εκφραστεί επιστημονικά όπως ο ίδιος κρίνει, υποκείμενος μόνο στους κανόνες δεοντολογίας που η ίδια η ακαδημαϊκή κοινότητα θέτει. Το Αρχείο Καβάφη δεν εμπλέκεται στην αξιολόγηση της επιστημονικής ή ιδεολογικής διάστασης του έργου κανενός ερευνητή. Εμείς παρέχουμε την υποδομή, δεν κάνουμε οι ίδιοι την έρευνα. Αυτή είναι εξάλλου η ευρύτερη φιλοσοφία του Ιδρύματος, το οποίο επί 42 χρόνια έχει υποστηρίξει περισσότερους από 7.000 υποτρόφους για μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές διεθνώς, και εκατοντάδες επιστημονικές εκδόσεις. Αυτό που ζητείται από όσους πραγματοποιούν σχετικές δημοσιεύσεις είναι να κάνουν αναφορά στην πηγή του πρωτογενούς υλικού, ώστε να μπορούν και άλλοι να έχουν πρόσβαση στις ίδιες πηγές, να μπορεί να γίνεται έλεγχος της πηγής από όλους, να διασφαλίζεται η ισοτιμία της πρόσβασης στο Αρχείο και να καταστεί η ίδια η έρευνα για τον Καβάφη προσβάσιμη σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας ακαδημαϊκής και εκπαιδευτικής κοινότητας. Οταν πρόκειται μάλιστα για αυτοτελείς δημοσιεύσεις τεκμηρίων, θεωρούμε αυτονόητη την πρότερη συνεννόηση με το Αρχείο Καβάφη, ώστε να τηρηθεί η πρακτική της ισότιμης ανοιχτής έρευνας. Αυτή είναι η έννοια του «on the basis of its merits». Αντιλαμβάνεστε λοιπόν ότι οι κανόνες αυτοί δεν έχουν κατασταλτικό ή λογοκριτικό χαρακτήρα, αλλά αφορούν αμιγώς στην αποτελεσματικότερη πρόσβαση στο Αρχείο. Το Αρχείο Καβάφη άλλωστε, αν και νομικά ανήκει στο Ιδρυμα Ωνάση, αποτελεί κτήμα της κοινής μας, παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς» ήταν η απάντηση του Θοδωρή Χιώτη. Διαστάσεις στην ερμηνεία της αγγλικής φράσης ή μήπως αλλαγή πλεύσης; Προς τη δεύτερη δείχνει και επιστολή του προέδρου του ΔΣ του Ιδρύματος Ωνάση η οποία έχει σταλεί ηλεκτρονικά στις 25 Απριλίου στους τρεις στενούς συνεργάτες του Γ. Π. Σαββίδη αλλά και σε μεγάλο αριθμό αποδεκτών.

Ο έλεγχος των δικαιωμάτων

Ρωτήσαμε τον Μιχάλη Πιερή πώς ερμηνεύει τα εξώδικα και τις επιστολές του Ιδρύματος Ωνάση. «Πιστεύω ότι η κλιμάκωση που παρατηρήθηκε στις ενέργειες του Ιδρύματος Ωνάση απέναντι στους στενούς συνεργάτες του Γ. Π. Σαββίδη (εκτός από την εξώδικο επιστολή για τη δημοσίευση του Καταλόγου, είναι και αυτές που εστάλησαν στη Λαβανίνι, τη Χάας και τον Πιερή) έχει να κάνει με το ότι η δημοσίευση του Καταλόγου δίνει μια σαφή εικόνα για το περιεχόμενο του Αρχείου αλλά και για την εργασία που έγινε με ευθύνη του Γ. Π. Σαββίδη προς την κατεύθυνση της δημοσίευσης των πιο σημαντικών δεδομένων του Αρχείου. Κατά την κρίση μου, η αδικαιολόγητη στάση του Ιδρύματος (έχω ήδη χαρακτηρίσει απειλητικές τις επιστολές) σχετίζεται, αφενός, με εκείνους τους πολλούς αστερίσκους με τους οποίους σημαδεύονται τα ήδη δημοσιευμένα κείμενα του Αρχείου. Αφετέρου, πρέπει να ενόχλησε η φράση μου στην εισαγωγή της έκδοσης του Καταλόγου στον Κονδυλοφόρο (σελ. 228), ότι το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό τμήμα του αδημοσίευτου ακόμη υλικού βρίσκεται στα χέρια των τριών συνεργατών του Γ. Π. Σαββίδη και ετοιμάζεται προς έκδοση» απάντησε στο «Βήμα».

Τα πνευματικά δικαιώματα στο πρωτότυπο έργο του Καβάφη έχουν εκπνεύσει, εξηγούν στο «Βήμα» νομικοί κύκλοι. Τα πνευματικά δικαιώματα που δημιουργούνται στο εξής αφορούν την επιμέλεια ή τον σχολιασμό μελετητών στο έργο του, συμπληρώνουν. Πιθανόν αυτό υπονοείται στην επιστολή του προέδρου του Ιδρύματος Ωνάση όταν γράφει ότι «…ζητείται [από το Αρχείο Καβάφη] – στον βαθμό που κάτι τέτοιο είναι δυνατόν – οι όποιες δημοσιεύσεις πραγματοποιούνται, ιδίως όταν πρόκειται για αυτοτελείς πρώτες δημοσιεύσεις τεκμηρίου, να καθίστανται κι αυτές με τη σειρά τους ανοιχτά προσβάσιμες, τουλάχιστον σε κάποια μορφή τους».