Ο Στόουνερ
Μετάφραση Αθηνά Δημητριάδου
Εισαγωγή John Mahern. Επίμετρο Αρης Μπερλής.
Εκδόσεις Gutenberg/Aldina, σελ. 412, τιμή 15 ευρώ
Ως πριν από μερικά χρόνια το όνομα Τζον Γουίλιαμς παρέπεμπε μόνο στον διάσημο κιθαρίστα με το ίδιο όνομα. Ο συγγραφέας Γουίλιαμς (1922-1994) είχε σχεδόν «εξαφανιστεί». Ωσπου το 2003 ο εκδοτικός κολοσσός Viking, που είχε εκδώσει το 1965 το Ο Στόουνερ, τρίτο (και σημαντικότερο) από τα τέσσερα μυθιστορήματά του, το επανεξέδωσε. Το βιβλίο σύντομα κατέλαβε περίοπτη θέση ανάμεσα στα καλύτερα μεταπολεμικά αμερικανικά μυθιστορήματα, μεταφράστηκε και εκτιμήθηκε όπως του άξιζε και τώρα κυκλοφορεί στα ελληνικά σε εξαίρετη μετάφραση της Αθηνάς Δημητριάδου. Την έκδοση συνοδεύει και ένα πολύ ενδιαφέρον επίμετρο από τον Αρη Μπερλή.
Το βιβλίο θεωρείται ότι ανήκει στην κατηγορία που στις ΗΠΑ αποκαλείται ακαδημαϊκό μυθιστόρημα (campus novel). Αυτό βέβαια μικρή σημασία έχει για τον ευρωπαίο αναγνώστη –κατά συνέπεια και για τον Ελληνα. Ο Γουίλιαμς υπήρξε ως το τέλος ακαδημαϊκός δάσκαλος, το βιβλίο του είναι κατά μία έννοια αυτοβιογραφικό, όμως δεν πρόκειται για βιογραφία, αν και ο πρωταγωνιστής του, Γουίλιαμ Στόουνερ, είναι ακαδημαϊκός δάσκαλος, όπως άλλωστε ήταν και ο συγγραφέας.
Θα μείνω στο μυθιστόρημα χωρίς να προβώ σε παραλληλισμούς της ζωής του Τζον Γουίλιαμς με την αντίστοιχη του Στόουνερ. Οι ομοιότητες είναι πολλές αλλά ως τελικό αποτέλεσμα το βιβλίο λειτουργεί αυτόνομα ως έργο μυθοπλασίας στην οποία τα πάντα είναι υπολογισμένα με μαθηματική ακρίβεια.
Από τη Γεωπονική στη Φιλολογία
Εχουμε εδώ το χρονικό μιας ολόκληρης ζωής, του Γουίλιαμ Στόουνερ, που γεννιέται το 1981 από γονείς αγρότες στο Μιζούρι. Μετά τις γυμνασιακές του σπουδές γράφεται στη γεωπονική σχολή του εκεί Πανεπιστημίου. Ομως ένα από τα μαθήματα που πρέπει να παρακολουθήσει είναι και η Επισκόπηση της Αγγλικής Λογοτεχνίας. Και αυτό αλλάζει τη ζωή του. Εγκαταλείπει τη Γεωπονική για να σπουδάσει Φιλολογία. Και στη συνέχεια να ακολουθήσει την ασήμαντη σταδιοδρομία του βοηθού καθηγητή της Αγγλικής Φιλολογίας.
Ασήμαντη; Οχι ακριβώς, όπως είπε ο Γουίλιαμς σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του. Ο Στόουνερ έγινε αυτό που ήθελε να γίνει –και ας μην του φέρθηκε η ζωή όπως ίσως του άξιζε. Κυρίως στο προσωπικό επίπεδο. Η Ιντιθ, η γυναίκα που γνώρισε και παντρεύτηκε από έρωτα, δεν ήταν εκείνο που περίμενε, και ο γάμος τους πήγε από την αρχή στραβά. Εντούτοις, τρία χρόνια αργότερα και κατόπιν επιμονής της συζύγου του, αποκτούν μια κόρη, την Γκρέις, που σύντομα θα γίνει υποχείριο της Ιντιθ, η οποία όχι μόνο θα της φέρεται κτητικά και θα επιχειρεί συνεχώς να την ελέγχει, αλλά και θα προσπαθήσει να τη στρέψει εναντίον του Στόουνερ.
Σε παρόμοιες περιπτώσεις, στα μυθιστορήματα συμβαίνει ό,τι και στη ζωή: Ο Στόουνερ, που η σεξουαλική του ζωή με την Ιντιθ είναι σχεδόν ανύπαρκτη, θα αποκτήσει ερωμένη, την Κάθριν Ντρίσκολ, μια νεαρή καθηγήτρια. Και μαζί θα ζήσουν το ερωτικό πάθος αλλά και την τρυφερότητα και τα απλά, βαθιά και αναπαλλοτρίωτα αισθήματα των ανθρώπων που έχουν μεταξύ τους ουσιαστική επαφή. Και ο αναγνώστης νιώθει απέραντη συμπάθεια για τον ήρωα του Γουίλιαμς που προσπαθεί να ισορροπήσει μεταξύ ενός καταστροφικού γάμου και ενός έρωτα.
Η ηθική του επαγγέλματος
Αλλά και στο επαγγελματικό περιβάλλον τα πράγματα για τον Στόουνερ δεν είναι εύκολα. Ο Χάρι Λόμαξ, που αντικαθιστά τον Αρτσελ Στόουν, τον καθηγητή που υπήρξε γκουρού του και τον «ώθησε» στη φιλολογία, συγκρούεται μαζί του και εφεξής του συμπεριφέρεται σαν θανάσιμος εχθρός του. Οπως και το οικογενειακό, έτσι και το επαγγελματικό περιβάλλον του Στόουνερ είναι «δηλητηριασμένο», σε τέτοιον βαθμό που καταντά ασφυκτικό. Ομως ο ίδιος το υπομένει και το αντιμετωπίζει όχι με στωικότητα ούτε με οργή αλλά με συνείδηση του «πόσο σπουδαίο ήταν αυτό που έκανε» και «πόσο σημαντικές ήταν οι αξίες που κλήθηκε να υπηρετήσει», όπως είπε σε μια συνέντευξη προς το τέλος της ζωής του ο Γουίλιαμς, διότι, για να παραπέμψουμε πάλι στον ίδιον, «το επάγγελμά του τού έδωσε μια ιδιαίτερη ταυτότητα και τον έκανε αυτό που ήταν».
Η αίσθηση του καθήκοντος έχει σαφέστατα ηθικό περιεχόμενο αλλά αυτό, μολονότι βρίσκεται στον πυρήνα του μυθιστορήματος, δεν αποτελεί τη μόνη ικανή και αναγκαία συνθήκη για να διαπλάσει τους χαρακτήρες του ένας σημαντικός συγγραφέας όπως ο Γουίλιαμς. Ο Στόουνερ πιστεύει στην αξία της διδασκαλίας –και εντούτοις διατηρεί τις αμφιβολίες του. Πιστεύει δηλαδή στη σημασία της φιλολογίας αλλά και στην αξία της «αναγνωστικής μέθεξης», όπως σημειώνει ο Αρης Μπερλής στο επίμετρό του. Η αντίφαση αυτή δεν είναι όμως ιδιαίτερο γνώρισμα του χαρακτήρα του. Είναι γνώρισμα της ίδιας της ζωής. Γι’ αυτό και οι ακαδημαϊκές διαμάχες, τα μίση και τα πάθη στην αρένα ενός κλειστού εν πολλοίς συστήματος, όπως ήταν τότε τα ακαδημαϊκά ιδρύματα στις ΗΠΑ, είναι καθρέφτης των όσων συμβαίνουν στην κοινωνία.
Πολυσήμαντος ήρωας
Αυτός ο αφοσιωμένος εκπαιδευτικός είναι ένας διόλου μονοσήμαντος ήρωας. Και στο τέλος, όταν προβαίνει σε αναδρομή της ζωής του, κρίνει τον εαυτό του, τις πράξεις του, αναρωτιέται πού έκανε λάθος και σκέπτεται μήπως αδίκησε ακόμη και την Ιντιθ που του έκανε μαύρη τη ζωή.
Πώς αφήνει ένας άνθρωπος πίσω τη ζωή του; Στο μυθιστόρημα τούτο ο συγγραφέας του μας το δίνει με τρόπο μοναδικό. Και είναι προτιμότερο να μην προκαταβάλω τον αναγνώστη αποκαλύπτοντας το συγκλονιστικό του τέλος.
Ο Γουίλιαμς ήταν συγγραφέας των μεσαίων τόνων. Γι’ αυτό και κατάφερε να δώσει το τραγικό περιεχόμενο της ζωής με οικείο τρόπο και αδιαμφισβήτητη αμεσότητα χωρίς να καταφεύγει σε αισθηματολογίες. Το γράψιμό του είναι απολύτως ακριβές, διαυγές και ωστόσο διαβρωτικό, χωρίς περιττές εξάρσεις. Οι χαρακτήρες του μοναδικοί και ο τρόπος με τον οποίο τους κινεί αξιοθαύμαστος.
Το Ο Στόουνερ είναι ένα εξαίρετο μυθιστόρημα που άντεξε στον χρόνο και αξίζει να διαβαστεί από όσους αγαπούν τη λογοτεχνία πρώτης γραμμής.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
