Το σύνθημα «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία» αποτελεί σήμα κατατεθέν της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Δεν ήταν όμως αποκλειστική επινόηση του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος. Ως προς τα δύο σκέλη του «Ψωμί και Ελευθερία», έλκει την καταγωγή του από τη Γαλλική Επανάσταση και κατόπιν διαδόθηκε στην Ευρώπη και στη Λατινική Αμερική αποκτώντας διεθνικές διαστάσεις. Οπως σημειώνει ο Erik Hobsbawm, «η Γαλλία έδωσε το λεξιλόγιο και τα βασικά θέματα της φιλελεύθερης και ριζοσπαστικής-δημοκρατικής πολιτικής στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου».
Το ζήτημα των τροφίμων και κυρίως του ψωμιού, βασικού είδους διατροφής, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη Γαλλική Επανάσταση. Στα τέλη του 18ου αιώνα η ακρίβεια του ψωμιού και η εμπορία των δημητριακών καταγγέλλονται στα «Τετράδια παραπόνων». Η εφημερίδα Révolutions de Paris, περιγράφοντας τον Αύγουστο του 1789 τις ταραχές που λάμβαναν χώρα στις επαρχίες και στο Παρίσι, τον «Μεγάλο Φόβο», όπως ονομάστηκαν, κάνει τη σύνδεση ανάμεσα στο ψωμί και στην ελευθερία ως μάχη εναντίον της τυραννίας, σύμβολο της οποίας είχε ήδη γίνει η πτώση της Βαστίλλης. Την περίοδο της Τρομοκρατίας ψηφίστηκαν νόμοι για τα μέσα διαβίωσης, θανατώθηκαν οι κερδοσκόποι και συνδέθηκε το ψωμί με το σίδερο και τη λαιμητόμο. Κατά τον Θερμιδώρ οι τιμές ανέβηκαν και επανήλθε η έλλειψη δημητριακών και η πείνα. Αρχισαν πάλι ταραχές υποκινούμενες από τους αβράκωτους κατά τις οποίες ακούστηκαν τα συνθήματα «Ψωμί και ελευθερία των πατριωτών», «Ψωμί και το Σύνταγμα του 1793», «Ψωμί ή θάνατος», αλλά και τα αντίθετά τους «Ψωμί και βασιλιάς! Κάτω η Συμβατική! Με βασιλιά και ειρήνη θα έχουμε ψωμί». Κατά το Διευθυντήριο οι σοδειές ήταν καλές και οι τιμές έπεσαν, οι μισθοί παρέμειναν σταθεροί και η αγοραστική δύναμη αυξήθηκε. Η πολιτική των μέσων διαβίωσης πέρασε σε δεύτερο πλάνο. Ωστόσο, το σύνθημα «Ψωμί και ελευθερία» έχει μπει στην Ιστορία και θα ακούγεται κάθε φορά που απειλείται η επιβίωση των λαϊκών στρωμάτων αλλά και οι δημοκρατικές ελευθερίες.
Το σύνθημα χρησιμοποιήθηκε στον Μεσοπόλεμο, όταν η οικονομική κρίση έπληξε ευρύτερα στρώματα σε όλη την Ευρώπη. Στη Γαλλία η οργάνωση του «Λαϊκού Μετώπου» ή του αγώνα «για το ψωμί, την ειρήνη και την ελευθερία» εμπνεόταν από τις επαναστατικές και δημοκρατικές παραδόσεις, τον μαρξισμό και τον αντιφασισμό. Η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου που έπληξε και την Ελλάδα, ιδίως την τριετία 1930-32, είχε ως αποτέλεσμα την κινητοποίηση του αγροτικού και εργατικού κόσμου υπό την καθοδήγηση του ΚΚΕ με βασικό σύνθημα «Ψωμί – δουλειά – λευτεριά», με το οποίο κλείνει τις προκηρύξεις της η Κεντρική Επιτροπή. Μαζί με το ψωμί, το αίτημα για λαϊκές δημοκρατικές ελευθερίες αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της πάλης εναντίον του φασισμού που ηχεί πανευρωπαϊκά: το 1935 η Ενωτική Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος απευθύνει χαιρετισμό στο Παλλαϊκό Μέτωπο της Γαλλίας «υπέρ ενοποιήσεως εργατικής τάξης για υπεράσπιση ψωμιού, ζωής, ελευθεριών της εναντίον μοναρχοφασισμού».
Στις συγκεντρώσεις του φοιτητικού κινήματος του Μεσοπολέμου χρησιμοποιήθηκαν οικονομικά συνθήματα («Φτηνά δίδακτρα», «Ζήτω οι φτωχοί φοιτητές»), άλλα στόχευαν στα αντιδραστικά μέτρα της Συγκλήτου και του υπουργείου Παιδείας («Κάτω ο Πρύτανης», «Κάτω τα οργανέτα του Κράτους και του Πανεπιστημίου»). Το νεολαιίστικο κίνημα της δεκαετίας του ’60 είναι γνωστό ως κίνημα του 1-1-4 (από το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος του 1952 που έδινε στον λαό το δικαίωμα αντίστασης) και του 15% (προίκα στην παιδεία και όχι στη Σοφία), συνθήματα που είχαν επινοηθεί από προοδευτικούς φοιτητές που αποτέλεσαν τη Δημοκρατική Αντίσταση Νεολαίας (ΔΑΣ-114). Την ίδια εποχή το σύνθημα «Ψωμί και ελευθερία» χρησιμοποιήθηκε στη Λατινική Αμερική από τον Victor Raul Haya de la Torre, αρχηγό του Απριστικού Κόμματος του Περού, για πολλά χρόνια εξόριστο στη Γαλλία, που γράφει στο περιοδικό Combate το 1962: «Η κοινωνική δικαιοσύνη μπορεί να φθάσει τη μεγαλύτερη έκφρασή της στους δρόμους της ελευθερίας. Γι’ αυτό, δημιουργήσαμε το σύνθημα της δημοκρατίας, που είναι η ελευθερία μαζί με το ψωμί».
Κεντρικό σύνθημα του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος, το «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία» φαίνεται ότι εμφανίστηκε από την αρχή της εξέγερσης, μάλιστα ακούστηκε κατά την πορεία των φοιτητών της Νομικής προς το Πολυτεχνείο, όπως γράφει ο Λουκάς Αποστολίδης: «»Στο Πολυτεχνείο για συμπαράσταση…», επαναλάμβαναν πολλές φωνές και τραγουδώντας το «Πότε θα κάνη ξαστεριά», κατεβήκαμε τα σκαλιά. Μια ομάδα σχηματίσαμε διαδήλωση με κατεύθυνση το Πολυτεχνείο. Θα ήμασταν 150 με 200 άτομα. Συνθήματά μας: «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία», «Συμπαράσταση λαέ», «Ξύπνα λαέ», κ.ά.». Σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός μέλους της Συντονιστικής Επιτροπής, η οποία αποφάσιζε ποια συνθήματα θα κρατηθούν, «ήταν το σωστό σύνθημα». Είχε αναρτηθεί σε πανό από την πρώτη μέρα, όπως μαρτυρεί ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης που επισημαίνει ότι παρά τις προσπάθειες της Συντονιστικής, «η κατάσταση εκείνη την πρώτη νύχτα είχε καταλήξει λίγο ως πολύ στη χρυσή τομή: «Γράφε ό,τι θες, φτάνει να αφήνεις και τον άλλο να γράφει ό,τι θέλει». Τα αμφιλεγόμενα πάντως συνθήματα προκαλούσαν πάντα έντονες διαμάχες ανάμεσα στις αντιτιθέμενες απόψεις».
Το σύνθημα «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία», αναγόμενο στο σύνθημα του ΚΚΕ του Μεσοπολέμου «Ψωμί – δουλειά – λευτεριά», είτε προτάθηκε από μέλη της ΑντιΕΦΕΕ-ΚΝΕ, είτε το παλιό σύνθημα είχε γίνει πλέον κτήμα όλων των αριστερών παρατάξεων, οπότε προτάθηκε από κάποιο μέλος τους ή από κάποιον ανένταχτο αριστερό και έγινε αποδεκτό. Ηταν ένα σύνθημα καθολικό, χωρίς να είναι προκλητικό, ένα σύνθημα που μπορούσε να εκπροσωπήσει όλο το φοιτητικό κίνημα, πράγμα που δείχνει και η υιοθέτησή του από τον αστικό Τύπο. Οπωσδήποτε χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στην αρχή της εξέγερσης, όταν δινόταν έμφαση στα φοιτητικά αιτήματα, ενώ στο τέλος το κυρίαρχο αίτημα και σύνθημα ήταν πολιτικό: «Κάτω η χούντα».
Η κυρία Αλεξάνδρα Σφοίνη είναι εντεταλµένη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
