Ουλφ Μπρουνμπάουερ: «Οι μετανάστες δεν αποτελούν εθνική απειλή»

«Οι ιστορικοί τείνουμε να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο κάτω από τον ήλιο. Βλέπουμε πάντα ένα προηγούμενο στις σύγχρονες εξελίξεις» λέει στο «Βήμα» ο Ουλφ Μπρουνμπάουερ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ρέγκενσμπουργκ και εκτελεστικός διευθυντής του Ινστιτούτου Σπουδών Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης (IOS) στη Γερμανία. Από την ιστορική συνέχεια δεν θα μπορούσε να εξαιρείται η μετανάστευση. Στο τελευταίο βιβλίο του, «Globalizing Southeastern Europe: Emigrants, America and the State since the late 19th Century», ο κ. Μπρουνμπάουερ εξετάζει τη μετανάστευση από τη Νοτιοανατολική Ευρώπη προς τις ΗΠΑ από τα τέλη του 19ου αιώνα. Και στη συνέντευξή του προς «Το Βήμα» κάνει παραλληλισμούς με τις σημερινές μεταναστευτικές ροές.

Συναντήσαμε τον κ. Μπρουνμπάουερ πριν από λίγες ημέρες στην Αθήνα, όπου ήρθε για να συμμετάσχει σε συζήτηση που διοργανώθηκε από την Ερευνητική Μονάδα για την Ιστορία των Μεταναστευτικών και Προσφυγικών Μετακινήσεων του Κέντρου Ερευνας Νεότερης Ιστορίας (ΚΕΝΙ) στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με αφορμή το βιβλίο του.

«Ναι. Οι μετανάστες από την Ελλάδα, τη Δαλματία, την Κροατία πήγαιναν μαζικά στις ΗΠΑ στα τέλη του 19ου αιώνα. Οι νότιοι Σλάβοι εργάζονταν κυρίως στη βαριά βιομηχανία ή στα ορυχεία ενώ οι Ελληνες ήταν συχνότερα αυτοαπασχολούμενοι, επεδείκνυαν επιχειρηματικό πνεύμα. Εντύπωση προκαλεί το πόσο γρήγορα οι μετανάστες από τα Βαλκάνια δημιούργησαν τις δικές τους οργανώσεις στις ΗΠΑ, όπου τότε δεν υπήρχε κράτος πρόνοιας. Οι άνθρωποι αυτοί έκαναν συνήθως σωματικά απαιτητικές εργασίες και σύντομα ίδρυσαν πολλές οργανώσεις αλληλοβοήθειας με βάση τις περιοχές από τις οποίες κατάγονταν.

Τα Βαλκάνια ήταν η υπ’ αριθμόν ένα περιοχή αποστολής μεταναστών στις ΗΠΑ πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν ήταν όμως καλοδεχούμενοι, δεν τους θεωρούσαν πραγματικά λευκούς γιατί δεν ήταν Αγγλοσάξονες, ούτε προτεστάντες. Στη φυλετική ιεραρχία, που ήταν εξαιρετικά σημαντική στην Αμερική, αποτελούσαν το ενδιάμεσο χρώμα. Αναπτύχθηκε ένα ξενοφοβικό κίνημα εναντίον τους το οποίο οδήγησε σε αυστηρούς περιορισμούς στη μετανάστευση μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο».

Υπήρχαν και τότε διακινητές;

«Δεν θα τους αποκαλούσα διακινητές αλλά «διευκολυντές μεταναστών» και οι ατμοπλοϊκές εταιρείες αναμειγνύονταν, σε κάποιο βαθμό, στη διακίνηση. Οι μετανάστες έφερναν τεράστια ποσά στις μεγάλες ατμοπλοϊκές εταιρείες του τέλους του 19ου αιώνα, ιδίως στις υπερατλαντικές, συνεπώς είχαν συμφέρον να μεταφέρουν όσο το δυνατόν περισσότερους από την Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη στις ΗΠΑ. Για αυτό χρησιμοποιούσαν γραφεία για να στρατολογούν μετανάστες. Αυτά οργάνωναν πολύ αποτελεσματικά την αποδημία από το χωριό προέλευσης με τρένο μέχρι το λιμάνι και αναλάμβαναν ακόμα και το ταξίδι από τη Νήσο Ελις μέχρι όπου ήθελαν να πάνε στις ΗΠΑ.

Η στρατολόγηση μεταναστών όμως ήταν συχνά παράνομη στις χώρες προέλευσης. Οι περισσότεροι μετανάστες ήταν νέοι άνδρες και τις χώρες προέλευσης τις απασχολούσε το ζήτημα του στρατού: ότι υπερβολικά πολλοί θα πήγαιναν στις ΗΠΑ και δεν θα επέστρεφαν, άρα δεν θα μπορούσαν να τους επιστρατεύσουν σε περίπτωση πολέμου. Οι μετανάστες σήμερα παρουσιάζονται συχνά ως απειλή προς το έθνος αλλά πριν από 100 χρόνια οι απόδημοι παρουσιάζονταν ως απειλή. Για αυτό οι διακινητές ή «διευκολυντές μεταναστών» λειτουργούσαν σαν αποδιοπομπαίοι τράγοι, πολύ βολικοί για τις κυβερνήσεις που δεν κατάφερναν να βελτιώσουν τις οικονομικές συνθήκες και να συγκρατήσουν τον εκπατρισμό».

«Πρώτον, το μεγαλύτερο μέρος των τελευταίων 200 ετών η Νοτιοανατολική Ευρώπη, περιλαμβανομένης της Ελλάδας, ήταν τόπος προέλευσης αποδήμων κυρίως για οικονομικούς λόγους αλλά και για πολιτικούς. Στην παγκόσμια κατανομή εργασίας, η ΝΑ Ευρώπη αποτελεί προμηθευτή εργασίας αλλά όχι κεφαλαίου. Οποτε υπήρχαν ευκαιρίες για μετανάστευση, ο κόσμος έτεινε να φεύγει μαζικά. Τη δεκαετία του ’90, η Ελλάδα έγινε προορισμός μεταναστών αλλά μετά την οικονομική κρίση αυτό άλλαξε. Η Βουλγαρία έχασε σχεδόν 2 εκατ. άτομα την τελευταία 25ετία, αριθμός άνευ προηγουμένου σε καιρό ειρήνης.

Αλλη ομοιότητα υπάρχει στον τρόπο με τον οποίο το κοινό, οι πολιτικοί και τα ΜΜΕ αντιμετωπίζουν τη μετανάστευση έχοντας κατά νου όχι τους μετανάστες αλλά το έθνος. Οι κυβερνήσεις ήθελαν να τη χρησιμοποιήσουν για εθνικούς στόχους ενώ η κοινωνία εξέφραζε διάφορους φόβους, όπως ότι οι ξένοι δεν θα μπορούσαν να αφομοιωθούν. Η ιδέα του ομοιογενούς έθνους που αποτελείται αμιγώς από μια εθνοτική ομάδα είναι πολύ ισχυρή στη ΝΑ Ευρώπη. Οταν μια κυβέρνηση σκέφτεται πώς να απαντήσει πολιτικά στη μετανάστευση είναι πάντα ζήτημα του ποιος γίνεται δεκτός και ποιος όχι. Αυτός ο πολύ εθνικιστικός τρόπος αντιμετώπισης της μετανάστευσης δεν αποτελεί χαρακτηριστικό μόνο της ΝΑ Ευρώπης αλλά των περισσοτέρων χωρών στον κόσμο, ιδίως στην Ευρώπη –όχι στον Καναδά, για παράδειγμα.

Η Γερμανία πάντα δεχόταν μετανάστες αλλά δεν αντιλαμβανόταν εαυτόν ως χώρα προορισμού. Αυτό άλλαξε πριν από 10 χρόνια. Μέχρι τότε ο κύριος στόχος ήταν πώς θα κάνει τους μετανάστες να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Για παράδειγμα, δεν θα έλεγα ότι η τεράστια τουρκική κοινότητα στη Γερμανία δεν είναι ενσωματωμένη αλλά το επίπεδο αφοσίωσης προς την Τουρκία παραμένει πολύ υψηλό. Οι Τούρκοι της Γερμανίας επενδύουν συναισθηματικά στις πολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία. Ως αποτέλεσμα, η τουρκική κυβέρνηση προσπαθεί σήμερα να τους κινητοποιήσει για το δημοψήφισμα ή κατά του κινήματος του Γκιουλέν».

«Τις τελευταίες δεκαετίες είναι πολύ ομοιογενείς εθνοτικά και οι κυβερνήσεις τους ισχυρίζονται ότι η διατήρηση αυτού αποτελεί πρωταρχικό στόχο. Επίσης ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που εξηγεί την έντονη αντίθεση προς τους μετανάστες, ιδίως στην Κεντρική Ευρώπη, είναι η παράδοση του αντισημιτισμού. Η ξενοφοβία έχει τις ρίζες της στον αντισημιτισμό: υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στα επίπεδα της ξενοφοβίας και του αντισημιτισμού».

«Δεν υπάρχει κανένα ιστορικό παράδειγμα που να το αποδεικνύει. Οι γερμανικές πόλεις είναι διαφορετικές σε σχέση με πριν από 50 χρόνια αλλά αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν πια Γερμανοί; Οι μετανάστες αλλάζουν την κοινωνία στην οποία πηγαίνουν αλλά κυρίως τείνουν να υιοθετούν τις αξίες και τους κανόνες της. Πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ δέχονταν περισσότερους μετανάστες από το 1% του πληθυσμού τους κάθε χρόνο. Οι Αμερικανοί εξαφανίστηκαν ως έθνος; Αντίθετα, έχουν γίνει πιο εθνικιστές και πιο πατριώτες.

Πρέπει όμως να έχουμε ορθή αντίληψη της ανεκτικότητας. Αν έρχονται μετανάστες από πολύ διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο, όπου για παράδειγμα δεν είναι αποδεκτή η ισότητα ανδρών και γυναικών, οφείλουμε να υπερασπιστούμε τις βασικές αξίες της δυτικής κοινωνίας. Αυτό δεν είναι διαπραγματεύσιμο. Αν οι μετανάστες δεν δέχονται τις αρχές και τις δημοκρατικές αξίες όπου βασίζονται οι ευρωπαϊκές κοινωνίες τότε δεν έχουν θέση στην Ευρώπη».