Από τα fake news στο διαδίκτυο… Ποτέμκιν

Σε μια πρόσφατη έρευνα το φημισμένο αμερικανικό ερευνητικό κέντρο Pew διαπίστωσε ότι τέσσερις στους 10 ανθρώπους έχουν παρενοχληθεί στο Διαδίκτυο. Οποιος πιστεύει ότι τέτοια φαινόμενα είναι μακριά από την ελληνική πραγματικότητα ας θυμηθεί κάποια από τα ανώνυμα σχόλια που αναρτήθηκαν στο Διαδίκτυο με αφορμή το τραγικό δυστύχημα με την Πόρσε στην εθνική οδό Αθηνών – Λαμίας. Στις 29 Μαρτίου, το Pew δημοσίευσε νέα μεγάλη έρευνα με αντικείμενο «Το μέλλον του ελεύθερου λόγου, τα τρολ, η ανωνυμία και τα fake news στο Διαδίκτυο», στην οποία συμμετείχαν 1.537 ειδικοί σε θέματα τεχνολογίας, πανεπιστημιακοί, στελέχη επιχειρήσεων και κυβερνητικοί παράγοντες.

Οι απαντήσεις τους συλλέχθηκαν το διάστημα από την 1η Ιουλίου ως την 12η Αυγούστου 2016, προτού δηλαδή από τις αμερικανικές εκλογές και τις αποκαλύψεις για πιθανή χειραγώγηση της κοινής γνώμης από τους Ρώσους μέσω του χακαρίσματος των μέσων κοινωνικής διαδικτύωσης. Ακόμα και χωρίς αυτές τις ανησυχητικές πληροφορίες, η κατάσταση που περιγράφεται είναι άκρως προβληματική. Αρκεί να σημειωθεί ότι τη Δευτέρα, στην τελετή απονομής των βραβείων Πούλιτζερ, έγινε ειδική αναφορά στα fake news (ψευδείς ειδήσεις) και επισημάνθηκε η βαρύνουσα σημασία των συστημικών μέσων ενημέρωσης για τη δημοκρατία.

Αναμφισβήτητα το τοπίο στην ενημέρωση αλλάζει με μεγάλη ταχύτητα. Μπορούμε ωστόσο να προβλέψουμε πώς θα εξελιχθεί η ενημέρωση στο μέλλον; Η online συζήτηση θα επηρεασθεί ή όχι από την κακή συμπεριφορά, την παρενόχληση, τα τρολ και συνολικά από την γκρίνια, την έλλειψη εμπιστοσύνης, ακόμα και την αποστροφή για το Διαδίκτυο;

Σε αυτή την ερώτηση του Pew, το 42% των ερωτηθέντων απάντησε ότι «δεν αναμένει μεγάλες αλλαγές» στο κλίμα που υπάρχει σήμερα στο Διαδίκτυο. Το 39% εξέφρασε την άποψη ότι στο μέλλον το Διαδίκτυο θα επηρεασθεί περισσότερο από τις αρνητικές δραστηριότητες. Μόνο το 19% προέβλεψε ένα καλύτερο μέλλον. Μολονότι οι ερωτηθέντες εξέφρασαν μεγάλη γκάμα απόψεων για το ιντερνετικό μας μέλλον, από έντονη ανησυχία και παραίτηση μέχρι αισιοδοξία, οι περισσότεροι συμφώνησαν ότι οι άνθρωποι ενδυναμώνονται μέσα από τη διαδικτυακή επικοινωνία. Κάποιοι απάντησαν ότι οι προσβλητικές αναρτήσεις και η στρατηγική χειραγώγησης προκειμένου να υποστηριχθούν διαφορετικές πλευρές του δημόσιου διαλόγου ίσως υπάρχουν επειδή δεν εφαρμόζονται τεχνικές περιορισμού τους.

«Πολλοί ειδικοί φοβούνται ότι οι ανάρμοστες συμπεριφορές στο Internet που στοχεύουν στη χειραγώγηση όχι μόνο δεν θα σταματήσουν αλλά ενδεχομένως να γίνουν χειρότερες. Αν συμβεί κάτι τέτοιο θα οδηγήσει σε διαχωρισμό των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε αυτά που θα έχουν ρυθμισμένους «ασφαλείς χώρους» και σε όσα θα έχουν «ελεύθερες ζώνες» για όλους. Κάποιοι πιστεύουν ότι αυτό θα βλάψει την ανοιχτή ανταλλαγή ιδεών και θα θέσει σε κίνδυνο την ιδιωτικότητα». Με βάση το παραπάνω σενάριο εργάστηκαν οι ερευνητές του Pew.

Και να σε ποια συμπεράσματα κατέληξαν. Οι περισσότεροι ειδικοί προέβλεψαν ότι οι κατασκευαστές των ανοικτών κοινωνικών χώρων στα διεθνή δίκτυα επικοινωνίας πολύ δύσκολα θα υποστηρίξουν ότι είναι θετική αλλαγή το «καθάρισμα» σε πραγματικό χρόνο των πληροφοριών και της ανταλλαγής διαφορετικών ιδεών κατά την επόμενη δεκαετία καθώς εκατομμύρια περισσότεροι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο θα προστεθούν σε αυτούς που είναι ήδη δικτυωμένοι και άρα πολύ περισσότεροι θα ανταγωνίζονται να βρουν τρόπους για να διαβρώσουν τα συστήματα διόρθωσης.

Αλλά και όσοι πιστεύουν ότι το πρόβλημα του τρολαρίσματος και άλλων τοξικών συμπεριφορών μπορεί να λυθεί επισημαίνουν ότι η θεραπεία μπορεί να αποδειχθεί επιβλαβής. «Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις θα είναι να βρεθεί μια ικανοποιητική ισορροπία ανάμεσα στην προστασία της ανωνυμίας και στην επιβολή τιμωρητικών μέτρων για τις προσβλητικές συμπεριφορές οι οποίες όμως έχουν επιτραπεί στις διαδικτυακές συζητήσεις για μακρό χρονικό διάστημα» εξηγεί ο Μπέιλι Πόλαντ, συγγραφέας του βιβλίου «Haters: Harassment, Abuse, and Violence Online».

Η πλειονότητα των ερωτηθέντων τάχθηκε στο πλευρό των θυμάτων της διαδικτυακής βίας, παράλληλα όμως εξέφρασε προβληματισμό επειδή οι λύσεις που προτείνονται ως εφικτές θα επιτρέψουν στις κυβερνήσεις και στις μεγάλες επιχειρήσεις να χρησιμοποιήσουν συστήματα παρακολούθησης των πολιτών και να επιχειρήσουν να περιορίσουν την ελευθερία του λόγου. Επιπλέον, θα διαμορφώσουν το πλαίσιο των συζητήσεων μέσω αλγορίθμων, δίνοντας τη δυνατότητα σε όσους γράφουν τους αλγορίθμους να «ρυθμίσουν» τον δημόσιο διάλογο.

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες σκέψεις ήταν η ιδέα της Σούζαν Ετλινγκερ, αναλύτριας στην Altimeter Group (εταιρεία που συνδυάζει την ηλεκτρονική έρευνα με τη συμβουλευτική στη χάραξη στρατηγικής), για το «διαδίκτυο Ποτέμκιν». «Τα επόμενα χρόνια» σημείωσε «θα δούμε αύξηση των κρουσμάτων κακής συμπεριφοράς στο Διαδίκτυο, κυρίως επειδή θα αυξηθεί η δραστηριότητα στο Internet. Οι κυβερνοεπιθέσεις, το doxing (το χακάρισμα και η δημοσίευση προσωπικών δεδομένων τρίτων) και το trolling θα συνεχισθούν. Και οι διαδικτυακές πλατφόρμες, οι ειδικοί για την ασφάλεια, όσοι ασχολούνται με τα ηθικά ζητήματα που εγείρονται και άλλοι θα λογομαχούν σχετικά με τους καλύτερους τρόπους εξισορρόπησης της ασφάλειας και της ιδιωτικότητας, για την ελευθερία του λόγου και της ανάγκης για τη χρησιμοποίηση μέτρων προστασίας. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των συζητήσεων θα γίνεται στη δημόσια σφαίρα. Προβάλλει όμως ένα ανησυχητικό ενδεχόμενο, οι υποστηρικτές της ιδιωτικότητας και της ασφάλειας, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ένα πιο ασφαλές και ισότιμο Διαδίκτυο θα σπρώξουν τους κακούς σε κανάλια απόκρυψης ταυτότητας. Φυσικά αυτό συμβαίνει ήδη, απλώς όχι μπροστά στα μάτια μας. Το χειρότερο είναι ότι θα καταλήξουμε με ένα «διαδίκτυο Ποτέμκιν» στο οποίο όλα θα μοιάζουν ωραία και τακτοποιημένα και από πίσω θα κρύβουν μια προβληματική και αδιαφανή πραγματικότητα».

Η αναφορά παραπέμπει στα «χωριά» που έστησε ο υπουργός της ρωσικής αυτοκρατορίας, πρίγκιπας Ποτέμκιν, ο οποίος έδωσε εντολή να στηθούν προσόψεις σπιτιών στις όχθες του Δνείπερου ποταμού, στην Κριμαία, ώστε όταν η αυτοκράτειρα Αικατερίνη επισκέφθηκε το 1787 την περιοχή έμεινε ευχαριστημένη με τις κτήσεις που είχαν ενσωματωθεί στην αυτοκρατορία. Εβλεπε όμορφα χωριά και ευτυχισμένους χωρικούς που χαιρετούσαν το τρένο, χωρίς να γνωρίζει ότι ήταν προσόψεις ενός σκηνικού και οι υποτιθέμενοι χωρικοί ήταν στρατιώτες με ανάλογα ρούχα.

«Ολα πια είναι σε μία φάση «post». Μετα-αντικειμενικά. Ολα είναι μετα-γεγονότα σε κάποιον βαθμό. Ολα επικοινωνούν μεταξύ τους και διασυνδέονται αλλά δεν γνωρίζουμε αν αυτό που παράγεται ως είδηση είναι πραγματικότητα ή ιδιοτέλεια. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι η αμφισβήτηση όλων των παραδοσιακών δομών, άρα και των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, αυξάνεται από ένα παγκόσμιο κύμα που αυτοχαρακτηρίζεται ως κίνημα της «μη πολιτικής ορθότητας», κάποιοι επιτήδειοι μπορεί να βρουν πολύ εύκολα γόνιμο πεδίο για να διασπείρουν θεωρείς συνωμοσίας, ψευδείς ειδήσεις, προπαγανδιστικό υλικό. Ο κίνδυνος δεν είναι καθόλου αμελητέος αν σκεφτούμε ότι η πληροφορία είναι δημοκρατία και ότι η πρόσβαση στην ορθή και αξιόπιστη είδηση αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα του κάθε πολίτη» επισημαίνει ο Γιάννης Μαστρογεωργίου, επιστημονικός διευθυντής του «Δικτύου για τη μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και στην Ευρώπη».

Στην Ελλάδα δεν έχει γίνει μια οργανωμένη συζήτηση για την προστασία του χρήστη του Διαδικτύου προσθέτει ο κ. Μαστρογεωργίου ώστε εκπρόσωποι των μέσων ενημέρωσης, αρμόδιοι φορείς, κόμματα κ.ά. να συζητήσουν για το ισχύον νομικό πλαίσιο και για την πραγματικότητα που έχει ήδη διαμορφωθεί. Το BBC ανακοίνωσε τη δημιουργία ειδικής ομάδας η οποία θα έχει την ευθύνη της διασταύρωσης των ειδήσεων και της αποκάλυψης των ψευδών ειδήσεων. Τον Σεπτέμβριο του 2016 οι Amazon, DeepMind, Facebook, IBM, Microsoft, Google δημιούργησαν έναν νέο φορέα για την Τεχνητή Νοημοσύνη με στόχο το όφελος για τους ανθρώπους και την κοινωνία. Επιπλέον, τον Μάιο του 2018 αναμένεται ο κανονισμός για την προστασία των δεδομένων στην Ευρώπη που θα τεθεί σε ισχύ ώστε να προστατευθούν αποτελεσματικά τα ατομικά δικαιώματα και τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών.