Το κίνημα της αθανασίας

Αυτός ο υποψήφιος για την προεδρία των ΗΠΑ, που δεν ήταν ο Ντόναλντ Τραμπ αλλά ούτε και η Χίλαρι Κλίντον, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του 2016 μέσα σε ένα σαράβαλο φορτηγάκι. Ο 44χρονος Ζόλταν Ιστβαν διέσχισε περί τα χίλια χιλιόμετρα, ξεκινώντας από το Σαν Φρανσίσκο και συνεχίζοντας ανατολικά, με τα φρένα να μη δουλεύουν πολύ καλά και με το άγχος μήπως τον σταματήσει η τροχαία. Πέραν του ότι το φορτηγάκι του ήταν ένα Blue Bird Wanderlodge του 1978, ο ίδιος το είχε μετατρέψει έτσι ώστε στην όψη να θυμίζει ένα γιγάντιο φέρετρο. Μπορεί να μην ήταν ο ενδεδειγμένος τρόπος προκειμένου να περάσει απαρατήρητος από τα περιπολικά, όμως κατ’ αυτόν τον τρόπο γινόταν σαφές το κεντρικό μήνυμα της προεκλογικής εκστρατείας του: πρέπει να καταπολεμήσουμε τον θάνατο. Αλλωστε ο ίδιος ονόμασε το φορτηγάκι «Το λεωφορείο της αθανασίας».

Παρόλο που το εκλογικό αποτέλεσμα μάλλον απογοήτευσε τον Ιστβαν (η επίδοσή του «στοιβάζεται» κάπου στο 0,56% των «λοιπών υποψηφίων»), η καμπάνια του προσέλκυσε το ενδιαφέρον μεγάλων μέσων ενημέρωσης. Οι «New York Times», η «Huffington Post», o «Guardian» και οι «Financial Times» έγραψαν εκτενή άρθρα για αυτόν τον υποψήφιο, που, όπως είπε ο ίδιος σε μια από τις συνεντεύξεις του, αποφάσισε να κατέβει στην πολιτική όταν η σύζυγός του τον παρότρυνε να βρει «μια πραγματική δουλειά». Η τελευταία «κανονική» δουλειά που είχε ο Ιστβαν, προτού αφοσιωθεί στο κίνημα του μετανθρωπισμού, ήταν το να γυρίζει ταξιδιωτικά ντοκιμαντέρ για το National Geographic. Ο ψηλός, ξανθός, γεροδεμένος άνδρας, εδώ και αρκετό καιρό, είναι ένας διαπρύσιος κήρυκας του ποπ φιλοσοφικού ρεύματος που εν πολλοίς ζητά την παρέμβαση της τεχνολογίας με κάθε τρόπο και με κάθε κόστος στην ανθρώπινη κατάσταση, προκειμένου η τελευταία να εξελιχθεί και να αντιμετωπίσει τη φθορά και τον θάνατο. Παρόλο που η συζήτηση περί μετανθρωπισμού (όπως έχει επικρατήσει να μεταφράζεται ο αγγλικός όρος transhumanism) κρατά εδώ και δεκαετίες, ο Ιστβαν επιχείρησε για πρώτη φορά να μετατρέψει το ζητούμενο της αιώνιας ζωής σε πολιτική ατζέντα.

Τι είναι όμως ακριβώς ο μετανθρωπισμός; Πώς προέκυψε; Στη ροή της Ιστορίας είναι κάτι πρόσφατο αλλά σίγουρα δεν είναι κάτι τόσο νέο. Οι τελετές ταφής και τα όσα διασώζονται από τα θρησκευτικά κείμενα της προϊστορίας και της αρχαιότητας μαρτυρούν ότι οι άνθρωποι πάντοτε ενοχλούνταν από τον θάνατο των αγαπημένων τους προσώπων. Στο σουμερικό «Επος του Γκιλγκαμές» ένας βασιλιάς ξεκινάει προς αναζήτηση της αθανασίας, ψάχνοντας στον βυθό της θάλασσας ένα ειδικό φυτό που χαρίζει την αιώνια νεότητα.

Ασφαλώς, δεν αντιμετώπιζαν όλοι οι πολιτισμοί το εν λόγω θέμα με τον ίδιο τρόπο. Η ύβρις των αρχαίων Ελλήνων αντιμετωπίζει την υπέρβαση των ορίων του θεϊκού/μεταφυσικού από τον άνθρωπο ως μια προσβολή που τιμωρείται. Ωστόσο, τα όρια ανάμεσα στους μύθους και στην επιστήμη, στη μαγεία και στην τεχνολογία, ήταν πάντοτε δυσδιάκριτα. Αργότερα, κατά τον Μεσαίωνα, η δράση των αλχημιστών που επιχειρούσαν μέσω πειραμάτων να εφεύρουν το φάρμακο διά πάσαν νόσον προκάλεσε αντικρουόμενες αντιδράσεις.

Με την αυγή του 20ού αιώνα και την περαιτέρω εξέλιξη της βιολογίας και της χημείας, τα ερωτήματα της ηθικής για τα ζητήματα αυτά άρχισαν να γίνονται ολοένα και πιο σύνθετα. Το 1923, ο βρετανός βιοχημικός Τζ. Μπ. Σ. Χάλντεϊν υποστήριξε ανοιχτά ότι ο έλεγχος των γενετικών προδιαγραφών των ανθρώπων θα είναι εξαιρετικά επωφελής για το είδος μας. Ο τεχνο-προφήτης Αλντους Χάξλεϊ, στον γνωστό «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο» του, προαναγγέλλει την έλευση μιας δυστοπίας όπου, μεταξύ άλλων, η βιοτεχνολογία κρατά τους ανθρώπους καθηλωμένους σε μια κομφορμιστική, στάσιμη, αυστηρά ταξική κοινωνία.

Μάλιστα, ο όρος «μετανθρωπισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον αδελφό του Αλντους Χάξλεϊ, Τζούλιαν, έναν βιολόγο με εκτεταμένη δράση στα Ηνωμένα Εθνη και ιδρυτή του WWF. Σε άρθρο του το 1927 γράφει: «Το ανθρώπινο είδος μπορεί, εφόσον το θέλει, να ξεπεράσει τον εαυτό του –όχι απλώς σποραδικά και μέσω μεμονωμένων περιπτώσεων –αλλά στο σύνολό του, ως ανθρωπότητα. Χρειαζόμαστε ένα όνομα για αυτήν τη νέα πεποίθηση. Ισως το «μετανθρωπισμός» να είναι ταιριαστό: ο άνθρωπος παραμένει άνθρωπος, αλλά εξελίσσεται, συνειδητοποιώντας νέες δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης του». Εκεί ακριβώς τοποθετούνται οι απαρχές ενός αμφιλεγόμενου παγκόσμιου κινήματος, που αν και ποτέ δεν έγινε εξαιρετικά δημοφιλές τροφοδοτεί με τους προβληματισμούς του τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την ποπ κουλτούρα, εσχάτως και την πολιτική.

Με την ανάπτυξη συγκεκριμένων τεχνολογιών στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα η αναζήτηση της μακροζωίας (έως και της αθανασίας) έγινε πιο επιτακτική από τους οπαδούς του μετανθρωπισμού. Αφενός, μετά το 1986 και τη διάσημη δημοσίευση του βιολόγου Ερικ Ντρέξλερ περί νανοτεχνολογίας, η συζήτηση γύρω από τα όρια της επιστήμης κορυφώθηκε. Ο ίδιος ο Ντρέξλερ εξηγεί καλύτερα τους προβληματισμούς: «Ο άνθρακας και τα διαμάντια, η άμμος και τα μικροτσίπ, οι καρκινικοί και οι υγιείς ιστοί: σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας, οι διακυμάνσεις στη διάταξη των ατόμων ξεχώριζαν το φθηνό από το πολύτιμο, το άρρωστο από το υγιές. Με μια συγκεκριμένη διάταξη, τα άτομα σχηματίζουν το χώμα, τον αέρα και το νερό, με μια άλλη φτιάχνουν ώριμες φράουλες. Με έναν τρόπο φτιάχνουν τα σπίτια μας και τον καθαρό αέρα, με έναν άλλο φτιάχνουν τη στάχτη και τον καπνό». Η προοπτική ότι μέσω της νανοτεχνολογίας ο άνθρωπος θα μπορεί να μεταβάλει τη φύση που τον περιβάλλει στάθηκε αρκετή προκειμένου να επανέλθουν στην επικαιρότητα οι συζητήσεις περί αθανασίας.

Η άλλη τεχνολογία που έβαλε φωτιά στους συλλογισμούς των μετανθρωπιστών είναι η μεταφορά του ανθρώπινου εγκεφάλου σε υπολογιστές (mind uploading). Πρόκειται για μια διαδικασία –ανεφάρμοστη μέχρι στιγμής –που έχει ως αποστολή να μελετήσει αλλά και να θέσει εκ νέου σε λειτουργία, όσο πιο λεπτομερώς γίνεται, τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Περιλαμβάνει τη σάρωση ενός εγκεφάλου, ίσως αποσυνθέτοντάς τον με νανορομπότ ή μελετώντας λεπτά κομμάτια του ιστού του κάτω από το μικροσκόπιο, και έπειτα την ανακατασκευή των νευρωνικών συνάψεών του και τον συνδυασμό τους με τα σχετικά μοντέλα μελέτης της πληροφορικής. Και, τέλος, περιλαμβάνει τη «μεταφόρτωση» των δεδομένων σε έναν μεγάλης ισχύος υπερυπολογιστή με τρόπο ώστε να μεταφέρονται ως λογισμικό όλα τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου αυτού, δημιουργώντας μια προσομοίωση. Βεβαίως, κάτι τέτοιο είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί στην παρούσα φάση, καθώς οι συνδυασμοί των συνάψεων του ανθρώπινου εγκεφάλου προσεγγίζουν το άπειρο και η υπολογιστική δύναμη που χρειάζεται για να τους καταγράψει και αναπαραστήσει φαντάζει αδύνατον να κινητοποιηθεί.

Πέρα από τη μεταφορά του εγκεφάλου και τη μοριακή νανοτεχνολογία, τα «όπλα» των μετανθρωπιστών προς την αιώνια ζωή περιλαμβάνουν μια σειρά ακόμη από τεχνολογίες. Ενδεικτικά: εικονική πραγματικότητα, προεμφυτευτική γενετική διάγνωση (η διαδικασία που επιτρέπει την ανίχνευση του γενετικού υλικού των γονιμοποιημένων ωαρίων πριν από την εμφύτευσή τους στη μήτρα, στις περιπτώσεις τεχνητής γονιμοποίησης), γενετική μηχανική, φαρμακευτική αγωγή που βελτιώνει τη μνήμη, τη συγκέντρωση, την αφύπνιση και τη διάθεση, αισθητική χειρουργική, εγχειρήσεις αλλαγής φύλου, πρόσθετα μέλη, φαρμακευτική αγωγή κατά της γήρανσης… Πρόκειται για τεχνολογίες που ήδη εφαρμόζονται ή αναμένεται να εφαρμοστούν σύντομα και θεωρείται ότι παρεμβαίνουν στην ανθρώπινη φύση. Και, βεβαίως, υπάρχει η, εξαιρετικά δημοφιλής μεταξύ των μετανθρωπιστών, κρυογονική. Πολλοί μετανθρωπιστές ζητούν μετά τον θάνατό τους να διατηρηθούν στους -196°C, σε θαλάμους με υγρό άζωτο, προκειμένου, όταν επιτευχθεί η αθανασία, να βρίσκονται εκεί γύρω ώστε να επωφεληθούν.

Ωστόσο, εφόσον η αθανασία δεν έχει ακόμη επιτευχθεί, το μόνο που μπορεί κάποιος να κάνει είναι να συζητήσει για αυτήν και για τις εδραιωμένες αντιλήψεις που επηρεάζουν τη στάση μας απέναντι στην τεχνολογική εξέλιξη και στην παρέμβασή της στην ανθρώπινη φύση. Από τις αρχαίες αντιλήψεις περί ταμπού, τη θεώρηση του ρομαντισμού περί φύσης, την ανταρσία των Λουδιτών ενάντια στη βιομηχανοποίηση, έως την ανάλυση του Καρλ Μαρξ για την τεχνολογία σε καιρούς καπιταλισμού και τις θεωρίες κατά του καταναλωτισμού, η συζήτηση από μόνη της μοιάζει να έχει επιτύχει την «αθανασία».

Οι μετανθρωπιστές της Διεθνούς Ενωσης Μετανθρωπιστών, μιας ετερόκλητης οργάνωσης ακαδημαϊκών, επιστημόνων και κοινωνιολόγων που σχηματίστηκε το 1998 από τους φιλοσόφους Νικ Μπόστρομ και Ντέιβιντ Πιρς, όπως σημειώνουν στη διακήρυξή τους, πιστεύουν ότι οι δυνατότητες της ανθρωπότητας παραμένουν στο μεγαλύτερο μέρος τους άγνωστες και αναξιοποίητες. Ζητούν τόσο να εντατικοποιηθούν οι προσπάθειες και οι έρευνες προς την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους όσο και να αναπτυχθούν οι μέθοδοι διατήρησης της ζωής και της υγείας. Επίσης σημειώνουν ότι «η άσκηση πολιτικής θα πρέπει να καθοδηγείται από υπεύθυνο και δίκαιο ηθικό όραμα, με σεβασμό στην αυτονομία και στα ατομικά δικαιώματα».

Πίσω στα εγκόσμια, το ανθρώπινο είδος βρίσκεται περίπου όπως το αφήσαμε και ο μετανθρωπισμός συναντάται όχι μόνο ως στοχασμός, αλλά και ως μέρος της ποπ κουλτούρας. Το «Φάντασμα στο κέλυφος», το φιλμ με πρωταγωνίστρια τη Σκάρλετ Τζοχάνσον που προβάλλεται αυτήν την περίοδο στους ελληνικούς κινηματογράφους, βασισμένο στο ομώνυμο ιαπωνικό μάνγκα, περιγράφει μια πραγματικότητα, στο κοντινό μέλλον, οπότε τα όρια μεταξύ ανθρώπων και ρομπότ δεν είναι σαφή και οι πρώτοι διαθέτουν εξελιγμένη όραση, δύναμη και ευφυΐα. Ταυτόχρονα και δυστυχώς για όσους ενθουσιάστηκαν, αυτός ο κόσμος είναι δυστοπικός.

Προφανώς, με μετανθρωπιστές ή χωρίς, η τεχνολογία θα συνεχίσει να εξελίσσεται και οι άνθρωποι θα εξακολουθήσουν να είναι θνητοί για το αμέσως επόμενο διάστημα. Οι μετα-άνθρωποι αποτελούν βεβαίως μια ωραία άσκηση επιστημονικής φαντασίας. Το κίνημά τους θέτει εύλογους προβληματισμούς, οραματίζεται ένα κάποιο μέλλον πέρα από λαϊκιστές ηγέτες και σύνορα που ανοίγουν και κλείνουν. Η ρητορική τους ενισχύει τη συλλογική σκέψη, όταν ως ανθρωπότητα σκεφτόμαστε όλοι μαζί το μέλλον μας, ακόμη και αν αυτό μοιάζει εξαιρετικά ανησυχητικό, σαν βγαλμένο από κεφάλαιο κυβερνοπάνκ λογοτεχνίας.

Ωστόσο, όλα αυτά δεν στάθηκαν αρκετά για να εκλέξουν τον πρώτο μετανθρωπιστή Πρόεδρο των ΗΠΑ. Ο Ζόλταν Ιστβαν έχει επιστρέψει πλέον στο Σαν Φρανσίσκο και ξεκουράζεται στο σπίτι του.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 9 Απριλίου 2017.