Μπορεί η Ανατολική Μεσόγειος να γίνει η «νέα Νορβηγία» της ενέργειας;

Υστερα από μια περίοδο σχετικής νηνεμίας, τα πιόνια στην ενεργειακή σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου άρχισαν ξανά να κινούνται. Οι υπογραφές ενεργειακών κολοσσών του μεγέθους της Exxon Mobil για έρευνες υδρογονανθράκων στην Κύπρο, το μνημόνιο συνεργασίας Ελλάδας, Ιταλίας, Κύπρου και Ισραήλ για τον αγωγό East Med, τα νέα γεωλογικά δεδομένα που έχει εισαγάγει η ανακάλυψη του κοιτάσματος Zohr στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) της Αιγύπτου, η έναρξη του πρώτου γύρου αδειοδοτήσεων στον Λίβανο διαμορφώνουν ένα περίπλοκο σκηνικό με απρόβλεπτες εξελίξεις.

Σε αυτό το πλαίσιο, κομβικής σημασίας θα είναι, από γεωστρατηγική άποψη, ο τρόπος με τον οποίο θα κινηθεί η νέα αμερικανική ηγεσία υπό τον πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ. Σύμφωνα με αξιόπιστους παρατηρητές είναι ξεκάθαρο ότι η Ουάσιγκτον επιλέγει σε αυτή τη φάση να προχωρήσει συνεργαζόμενη με παραδοσιακούς συμμάχους των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ανατολική Μεσόγειο, και συγκεκριμένα με το Ισραήλ, την Ιορδανία και την Αίγυπτο, με την τελευταία να αναδεικνύεται σε χώρα-κλειδί. Δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα επισκέφθηκαν τον Λευκό Οίκο ο ισραηλινός πρωθυπουργός Βενιαμίν Νετανιάχου, ο αιγύπτιος πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι και ο ιορδανός βασιλιάς Αμπντάλα. Την ίδια στιγμή η Ρωσία έχει ξεκάθαρα επιστρέψει στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, εκμεταλλευόμενη το Συριακό, ώστε να ανακτήσει μέρος του ρόλου που διαδραμάτιζε και να επηρεάσει όσο μπορεί τις εξελίξεις.

Η Αθήνα παρακολουθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τεκταινόμενα. Είναι ξεκάθαρο ότι η πολιτική της Αθήνας κινείται σε απόλυτη σύμπνοια με το Τελ Αβίβ, καθώς μάλιστα η ισραηλινή πλευρά εμφανίζεται παρασκηνιακά να διευκολύνει την Αθήνα να αποκτήσει διαύλους με τη νέα αμερικανική κυβέρνηση. Παράλληλα, η ελληνική πλευρά μπορεί να επαίρεται ότι είχε εγκαίρως επισημάνει τη σημασία που έχει για τη σταθερότητα της περιοχής η Αίγυπτος. Η μεγάλη αραβική χώρα συνιστά παράγοντα κρίσιμο τόσο για την καταπολέμηση της ισλαμικής τρομοκρατίας όσο και για τα ενεργειακά σχέδια στην περιοχή. Υπάρχει, τέλος, ο αστάθμητος παράγοντας που ονομάζεται «Τουρκία». Η Αγκυρα έχει καταφέρει να έλθει σε σύγκρουση με τους περισσότερους από τους παίκτες στην Ανατολική Μεσόγειο και «πρωταγωνιστεί» σε πολλά από τα ανοιχτά ζητήματα, που αφορούν κυρίως θαλάσσιες οριοθετήσεις. Δεν είναι λίγοι όσοι αναμένουν έντονη αντίδραση της Αγκυρας στο να αρχίσουν οι νέες γεωτρήσεις εντός της κυπριακής ΑΟΖ το καλοκαίρι, ενώ άριστα ενημερωμένες πηγές μιλώντας στο «Βήμα» τονίζουν ότι τούρκοι αξιωματούχοι προειδοποιούν ξένες εταιρείες να μην ασχολούνται με την Ελλάδα, ιδιαίτερα σε περίπτωση που έχουν ήδη συμφέροντα στην Τουρκία.

Η Ανατολική Μεσόγειος έχει αρχίσει να αντιμετωπίζεται από ορισμένους κύκλους στην Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) ως μία από τις βασικές εναλλακτικές πηγές τροφοδοσίας που θα βοηθήσουν στην απεξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο. Το ερώτημα που απασχολεί αρκετούς αναλυτές είναι αν η Ανατολική Μεσόγειος μπορεί να αναδειχθεί σε μια «νέα Νορβηγία» ή ακόμη και σε έναν «νέο Κόλπο του Μεξικού». Υπό τη μορφή αυτή ετέθη μάλιστα σε μια πολύ ενδιαφέρουσα ημερίδα που έλαβε χώρα στα τέλη Μαρτίου στις Βρυξέλλες. Σε αυτή συμμετείχαν στελέχη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μεγάλων ενεργειακών εταιρειών, όπως της ιταλικής Eni (η οποία λόγω της ανακάλυψης του κοιτάσματος Zohr έχει αναδειχθεί σε μείζονα παίκτη), καθώς επίσης αξιωματούχοι και αναλυτές από την Ελλάδα, την Κύπρο κ.α.

Σύμφωνα με συγκλίνουσες πληροφορίες, ο ρόλος του Καΐρου στις ενεργειακές εξελίξεις θα βρεθεί στο επίκεντρο των διαφόρων επιλογών. Κατ’ αρχήν, η ανακάλυψη του Zohr έχει γεννήσει προσδοκίες ότι η λεκάνη της Λεβαντίνης όντως κρύβει τις εντυπωσιακές ποσότητες που είχαν περιγραφεί από την Αμερικανική Γεωλογική Εταιρεία το 2010. Οι προβλέψεις μιλούσαν τότε για αποθέματα φυσικού αερίου ως και 122 τρισ. κυβικών ποδών και ως 1,7 δισ. βαρελιών πετρελαίου. Η μεγάλη γεωλογική διαφορά του Zohr είναι ότι ίσως κρύβει και πετρέλαιο κάτω από το αέριο. Η ιταλική Eni, που εντόπισε το Zohr, έχει ήδη κάνει τρεις γεωτρήσεις και σύμφωνα με εκτιμήσεις στελεχών της το κοίτασμα θα βρίσκεται σε φάση παραγωγής ήδη από τα τέλη του 2017 –σε χρόνο ρεκόρ.

Ο αιγυπτιακός ρόλος ενισχύεται από το γεγονός ότι η χώρα διαθέτει τεχνογνωσία αλλά και δυνατότητες επεξεργασίας, ακόμη και εξαγωγής. Η Αίγυπτος διαθέτει δύο ανενεργούς τερματικούς σταθμούς υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), ωστόσο δεν είναι σαφές αν, δεδομένων των τεραστίων εγχώριων αναγκών ενέργειας που σήμερα καλύπτονται με εισαγωγές LNG από το Κατάρ, θα απομείνουν ποσότητες για εξαγωγή. Πάντως κοντά στην πόλη Νταμιέτα στο δέλτα του Νείλου η ΒΡ φαίνεται να έχει ανακαλύψει και άλλο κοίτασμα φυσικού αερίου.

Η ύπαρξη του Zohr έχει οδηγήσει πολλούς να πιστεύουν ότι βορείως αυτού, εντός της κυπριακής ΑΟΖ, ίσως υπάρχει κάτι ανάλογο. Στέλεχος της ENI που μίλησε στην ημερίδα «East Med Energy Roundtable» έκανε ειδική αναφορά στο Οικόπεδο 11 στο οποίο η γαλλική Total αναμένεται να πραγματοποιήσει την πρώτη διερευνητική γεώτρηση μέσα στις πρώτες δύο εβδομάδες του Ιουλίου. Αυτό θα άλλαζε τα δεδομένα έτι περαιτέρω, καθώς η ανεύρεση μεγαλύτερων ποσοτήτων θα καθιστούσε τις εξαγωγές βιωσιμότερες. Το ενδιαφέρον όμως για την κυπριακή ΑΟΖ δεν σταματά εδώ.

Την εβδομάδα που πέρασε «έπεσαν οι υπογραφές» για ακόμη τρία οικόπεδα. Κατ’ αρχήν, η κοινοπραξία Exxon Mobil και Qatar Petroleum (ειδικεύεται στο LNG) υπέγραψαν επίσημα για έρευνα και εκμετάλλευση στο Οικόπεδο 10, υπό το βλέμμα της βοηθού υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ για θέματα Ενέργειας Ρόμπιν Ντάνιγκαν. Αναμφίβολα, η παρουσία του άλλοτε «ισχυρού άνδρα» της Exxon Ρεξ Τίλερσον στο «τιμόνι» της αμερικανικής διπλωματίας σημαίνει ότι η Ουάσιγκτον μάλλον θα παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις. Αλλωστε, πολύ πρόσφατα, ο Νίκος Χριστοδουλίδης, κυβερνητικός εκπρόσωπος της Κύπρου αλλά και εξ απορρήτων σύμβουλος του Νίκου Αναστασιάδη, βρέθηκε στην Ουάσιγκτον για εκτεταμένες επαφές τόσο με αξιωματούχους του Στέιτ Ντιπάρτμεντ όσο και με στελέχη της Exxon. Υπενθυμίζεται ότι ο πρόεδρος Αναστασιάδης πρόκειται να επισκεφθεί την αμερικανική πρωτεύουσα στις 6 Ιουνίου.

Το Ισραήλ, ο East Med και ο πιθανός ελληνικός ρόλος

Το Ισραήλ, το οποίο επίσης επισκέφθηκε για διευρυμένες επαφές στο γραφείο του κ. Νετανιάχου καθώς και στα υπουργεία Εξωτερικών, Αμυνας και Ενέργειας ο κ. Χριστοδουλίδης, ακολουθεί μια πιο «υβριδική» τακτική σε αυτό το ενεργειακό παίγνιο. Είναι σαφές, σύμφωνα με αξιόπιστες πηγές, ότι οι ενεργειακοί πόροι, και ιδιαίτερα το κοίτασμα «Λεβιάθαν», έχουν στρατηγική σημασία για το Ισραήλ. Ο απώτερος στόχος είναι μέσω της ενέργειας το Ισραήλ να αποκτήσει ένα ιδιόμορφο στρατηγικό βάθος. Τον περασμένο Ιανουάριο, εντελώς αθόρυβα, το Ισραήλ άρχισε να εξάγει φυσικό αέριο από το μικρότερο κοίτασμα «Ταμάρ» στην Ιορδανία. Ωστόσο το Τελ Αβίβ επιδιώκει να εμφανιστεί ότι διαθέτει επαρκές αέριο για να τροφοδοτήσει μία σειρά εξαγωγικών επιλογών, κάτι που με τα υπάρχοντα δεδομένα δεν ισχύει. Κατά ορισμένους, η τακτική αυτή έχει ως σκοπό να προσελκύσει εταιρείες στον τρίτο γύρο αδειοδότησης, ο οποίος ξεκίνησε στα τέλη Μαΐου και προβλέπεται να ολοκληρωθεί με την κατάθεση προσφορών ως τις 10 Ιουλίου. Το προβληματικό νομικό και φορολογικό πλαίσιο στο Ισραήλ, αλλά και η επανεμφάνιση του Ιράν έχουν λειτουργήσει αποτρεπτικά για μια σειρά εταιρειών.

Το ισραηλινό αέριο είναι όμως απαραίτητο ώστε να δημιουργηθεί η απαραίτητη «ενεργειακή κάβα» ως βάση για βιώσιμα projects. Για τον λόγο αυτόν, το Τελ Αβίβ δεν είναι διατεθειμένο να εγκαταλείψει πρόωρα καμία οδό μεταφοράς αερίου, ακόμη και εκείνη προς την Τουρκία με την οποία η «στρατηγική εμπιστοσύνη» έχει καταρρεύσει. Αυτές είναι προς το παρόν τρεις. Η πρώτη είναι αυτή που θα προτιμούσαν οι ισραηλινές εταιρείες όπως η Delek και αφορά στην κατασκευή ενός αγωγού προς την Τουρκία. Το κόστος της είναι μεν χαμηλότερο αλλά, πρώτον, η ισραηλινή κυβέρνηση δεν μοιάζει να την προτιμά και, δεύτερον, υπάρχει το ζήτημα του Κυπριακού. Θα πρέπει πάντως να επισημανθεί ότι θεωρητικά η Κυπριακή Δημοκρατία δεν μπορεί ευθέως να απαγορεύσει την κατασκευή υποθαλασσίου αγωγού. Ωστόσο, δύσκολα μπορεί να αγνοηθεί η θέλησή της. Το δεύτερο σενάριο αφορά την επιλογή του LNG, με τους δύο τερματικούς σταθμούς στην Αίγυπτο που σήμερα είναι ανενεργοί να φαντάζουν ελκυστικοί. Προς το παρόν πάντως, η αγορά και οι τιμές δεν ευνοούν το σενάριο αυτό.

Η τρίτη επιλογή είναι η τεχνικά δυσκολότερη και αφορά την κατασκευή του αγωγού East Med. Ηρθε δε ξανά δυναμικά στο προσκήνιο λόγω της υπογραφής πριν από λίγες ημέρες στο Ισραήλ ενός μνημονίου συνεργασίας ανάμεσα σε Ελλάδα, Κύπρο, Ισραήλ, Ιταλία, υπό την παρουσία του επιτρόπου Ενέργειας Μιγκέλ Αρίας Κανιέτε. Το «παρών» από ελληνικής πλευράς έδωσε ο υπουργός Ενέργειας και Περιβάλλοντος Γιώργος Σταθάκης, ενώ παρόντες ήταν ο ισραηλινός και ο κύπριος ομόλογός του, Γιουβάλ Στάινιτς και Γιώργος Λακκοτρύπης αντιστοίχως, καθώς και ο υπουργός Οικονομικής Ανάπτυξης της Ιταλίας Κάρλο Καλέντα. Σύμφωνα με όσα δήλωσε ο κ. Στάινιτς, οι τέσσερις χώρες έχουν ως στόχο να καταλήξουν σε διακυβερνητικές συμφωνίες ως τα τέλη του 2017 και στη συνέχεια να συναντώνται μία φορά το εξάμηνο ως την ολοκλήρωση του έργου το 2025, όπως προβλέπει η έκθεση βιωσιμότητας που διενεργήθηκε με συγχρηματοδότηση της Κομισιόν.

Ο East Med (έργο που «τρέχει» η κοινοπραξία IGI Poseidon, αποτελούμενη από την ελληνική ΔΕΠΑ και την ιταλική Edison) είναι αναμφίβολα ένα μεγαλεπήβολο έργο, καθώς εφόσον κατασκευαστεί θα είναι ο μακρύτερος και βαθύτερος υποθαλάσσιος αγωγός στον κόσμο. Υπολογίζεται ότι θα έχει μήκος 2.200 χιλιόμετρα και θα φθάσει σε ορισμένα σημεία, νοτιοανατολικά της Κρήτης, σε βάθος τριών χιλιομέτρων. Δεν είναι ακόμη σαφές πόσο αέριο θα μπορεί να μεταφέρει ώστε να είναι βιώσιμος (ορισμένοι μιλούν για ποσότητες 10-16 δισ. κυβικών μέτρων). Μείζον ζήτημα είναι το κόστος κατασκευής, αν και φαίνεται ότι το αρχικό ποσό που προσέγγιζε τα 6 δισ. ευρώ έχει μειωθεί περί τα 4 δισ. ευρώ. Στοιχεία για τον East Med θα παρουσιαστούν τις προσεχείς ημέρες στη συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών του G7 στην Ιταλία. Σύμφωνα με αξιωματούχους της Κομισιόν, η Ανατολική Μεσόγειος έχει ορισμένα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά. Κατ’ αρχάς, οι ενεργειακοί πόροι της περιοχής είναι σε μεγάλο βαθμό εγχώριοι ευρωπαϊκοί πόροι. Δεύτερον, υπάρχει τρόπος μεταφοράς μέσω του εδάφους κρατών-μελών της ΕΕ. Τρίτον, τα κοιτάσματα αυτά λαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία καθώς βρίσκονται κοντά στη Νοτιοανατολική Ευρώπη που είναι εξαρτώμενη από μη ευρωπαίους προμηθευτές.

Ο ρόλος της Ελλάδας σε αυτό το σκηνικό θα μπορούσε να ενισχυθεί αν εκτός από διαμετακομιστικός κόμβος (μέσω LNG και East Med) γινόταν και χώρα-παραγωγός αερίου. Με αυτό το σκεπτικό, το υπουργείο Ενέργειας και Περιβάλλοντος, αλλά και η Ελληνική Διαχειριστική Εταιρεία Υδρογονανθράκων (ΕΔΕΥ) κινούνται με σκοπό να προσελκύσουν νέο επενδυτικό ενδιαφέρον για τα 20 θαλάσσια οικόπεδα σε Ιόνιο Πέλαγος και νοτίως της Κρήτης. Κατά την ΕΔΕΥ, θα μπορούσε είτε να πραγματοποιηθεί νέος αδειοδοτικός γύρος, κάτι που θα σήμαινε μια νέα διαδικασία περίπου δύο ετών, είτε εμπορική προώθηση των υπαρχόντων σεισμικών δεδομένων. Πηγές με γνώση της αγοράς έλεγαν πάντως στο «Βήμα» ότι τα αποτελέσματα των δισδιάστατων (2D) ερευνών της νορβηγικής PGS δεν ήταν τα καλύτερα δυνατά, ιδιαίτερα στην Κρήτη, καθώς δεν ήταν επαρκώς πυκνά.