Η Ευρώπη της αποξένωσης

Στη νέα Διακήρυξη της Ρώμης για τα 60 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης του 1957 το ενδιαφέρον εστιάστηκε στην επισήμανση ότι η ΕΕ θα προχωρήσει ενωμένη με «διαφορετικούς ρυθμούς και ένταση όπου χρειάζεται». Για πολλούς, η συγκεκριμένη διατύπωση επιβεβαιώνει την εξελισσόμενη διαδικασία διαμόρφωσης μιας Ευρώπης «πολλών κύκλων». Είναι σκόπιμο όμως να μην εξαντληθεί εκεί η προσοχή μας αλλά να αναλυθούν και άλλα σημεία της Διακήρυξης, όπως η φράση ότι «η Ευρωπαϊκή Ενωση αντιμετωπίζει πρωτοφανείς προκλήσεις». Η διαπίστωση δεν είναι αδικαιολόγητη αν σκεφθεί κανείς την πολύχρονη οικονομική και δημοσιονομική κρίση, το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα, το Brexit, τις πρόσφατες τρομοκρατικές ενέργειες σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, τις εκλογικές διαδικασίες οι οποίες διεξάγονται σε αντιευρωπαϊκό κλίμα και σε συνθήκες πόλωσης, τις πιέσεις που δέχεται η ΕΕ από ηγεσίες τύπου Τραμπ και Πούτιν.

Βαθύτερα αίτια όμως ενισχύουν αυτές τις «πρωτοφανείς προκλήσεις». Πολιτικές και κουλτούρες αποξένωσης με διαφορετικά χαρακτηριστικά αναπτύσσονται γύρω από την ΕΕ και το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Το σχέδιο της ευρωπαϊκής συνεργασίας ξεδιπλώθηκε μέσα στα ερείπια των ευρωπαϊκών πολέμων, των συγκρούσεων και των σπαραγμών κυρίως του 20ού αιώνα. Η μνήμη των πολέμων και του ολέθρου κατείχε αρχικά μια σημαντική συμβολική θέση στο ευρωπαϊκό στερέωμα. Στις αρχές του 21ου αιώνα αυτή η πραγματικότητα ανεστράφη ενώ παρατηρείται όλο και συχνότερα η αποξένωση από την κοινή ευρωπαϊκή ιστορία και η εδραίωση πολιτικών της λήθης για ιστορικές διαδικασίες που θα μπορούσαν, μέσα από το δημιουργικό αναστοχασμό, να συμβάλουν στην εμβάθυνση της ευρωπαϊκής κοινής ταυτότητας. Αποικιοκρατία, παγκόσμιοι πόλεμοι, ολοκληρωτικές ιδεολογίες, ρατσισμοί, μαζικοί διωγμοί και γενοκτονίες απαιτούν επεξεργασία, διαρκή υπόμνηση, επίμονη και επίπονη ανάλυση από γενιά σε γενιά, από χώρα σε χώρα, κατανόηση των αιτίων και του βάθους τους, και όχι μόνο καταγγελία ή ακόμη χειρότερα αποσιώπηση. Χωρίς ένα επεξεργασμένο και δομημένο αφήγημα για τους λόγους, τα αίτια και τις ανάγκες συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης σε μια αιματοβαμμένη ήπειρο που βίωσε ανείπωτη βία στο εσωτερικό της αλλά και εξήγαγε άλλη τόση σε όλον τον κόσμο στους καιρούς της κυριαρχίας των πανίσχυρων αυτοκρατοριών της, η κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα μένει μετέωρη στον βραχύ χρόνο του παρόντος.

Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν ορισμένες αξιοσημείωτες πρωτοβουλίες στον χώρο της ιστορικής εκπαίδευσης, σταδιακά η ευρωπαϊκή ιστορία, ειδικά η δημόσια ιστορία, κατακερματίζεται σε αφηγήσεις αποξένωσης και νεο-εθνικισμών. Είναι τυχαία η πρόσφατη έκρηξη εθνικών ιστοριών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που συχνά στέκονται αποκλειστικά στη θυματοποίηση χωρών ή εθνικών κοινοτήτων παρουσιάζοντας μόνο τις ευθύνες «των άλλων»;

Δεν είναι όμως μόνο η αποξένωση από την Ιστορία που ξαναφέρνει στην καρδιά των ευρωπαϊκών κοινωνιών εφιάλτες του παρελθόντος. Η οικονομική κρίση και η κρίση πολιτικής εκπροσώπησης μετατρέπονται σταδιακά σε διευρυμένη κρίση ταυτότητας, αξιών και προσανατολισμού. Φταίνε οι ελίτ, φταίνε οι άλλοι, φταίνε οι νότιοι, φταίνε οι βόρειοι, φταίει το Ισλάμ, φταίνε οι ξένοι… Οι Ευρωπαίοι αποξενώνονται, ενστερνίζονται ποικίλων ειδών ρατσισμούς ενώ καταφεύγουν σε κοινοτισμούς και περιχαρακώσεις που μόνο ευοίωνες δεν είναι για την προοπτική των δημοκρατιών. Ενας ευρωπαϊκός κόσμος βασισμένος στην έλλειψη οικειότητας, στην αμοιβαία καχυποψία και στην εχθρότητα δεν θα προκαλέσει μόνο αντιπαλότητες ανάμεσα σε κράτη. Δίπλα στις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες θα διευρυνθούν οι πολιτικές, πολιτισμικές και αξιακές διαφορές στο εσωτερικό των ίδιων των εθνικών κοινωνιών και θα βαθύνουν οι διχασμοί και ο κατακερματισμός οδηγώντας στην γκετοποίηση των πιο αδύνατων. Και όμως, η Ευρώπη με τη δημογραφική της κρίση αλλά και με την κρίση ασφάλειας που βιώνει έχει αφενός ανάγκη την ενσωμάτωση των παλαιότερων και των νεότερων μεταναστών της, τη συνύπαρξη των κατοίκων της αλλά και τη διευρυμένη συνεργασία τόσο ανάμεσα σε χώρες όσο και ανάμεσα σε κοινότητες –ειδικά απέναντι στην τρομοκρατία.

Η πιο σημαντική διάσταση όμως αυτών των «πρωτοφανών προκλήσεων» είναι ίσως η αποξένωση από το μέλλον. Η έλλειψη μιας ευρωπαϊκής προοπτικής που κινητοποιεί και ενθουσιάζει τους ανθρώπους, ειδικά τις νεότερες γενιές της επισφάλειας, αποτελεί ένδειξη μιας επικίνδυνης διάρρηξης του ιστορικού, του κοινωνικού και του πολιτικού χρόνου που σακατεύεται καθώς χάνει τη διάσταση του μέλλοντος.

Λένε οι αισιόδοξοι ότι ο Τραμπ, η Λεπέν, ο Φάρατζ κ.ά. θα ενεργοποιήσουν τελικά τα δημοκρατικά ανακλαστικά των ευρωπαίων πολιτών και των ηγεσιών κατά των λαϊκιστών, των δημαγωγών, των ρατσιστών, των φανατικών και των οπαδών του πολιτικού αυταρχισμού. Είναι γεγονός ότι αποκαλύπτονται σταδιακά η ένδεια και η πολιτική γύμνια πολλών αντιευρωπαϊστών αλλά και η αδηφάγα λαιμαργία για πολιτική και οικονομική ισχύ που χαρακτηρίζει ορισμένους επικριτές της ΕΕ, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των τελευταίων να δώσουν έναν πληβειακό τόνο στον λόγο τους αυτο-χριζόμενοι υπερασπιστές των αδικημένων από την «κακή» Ευρώπη.

Πρόκειται για θετική εξέλιξη. Η ανεπάρκεια ή ο οπορτουνισμός των άλλων όμως δεν αποτελεί επαρκή λόγο υπέρμετρης αισιοδοξίας –ειδικά όταν η ίδια η ΕΕ έχει στο εσωτερικό της ακραίες φωνές σε επίπεδο πολιτικής ηγεσίας ή όταν ο εξτρεμισμός ενσωματώνεται ακόμη και σε mainstream πολιτικά σχήματα και φορείς.

Αν κάτι χαρακτηρίζει τις «πολιτικές τής αποξένωσης» είναι η εικόνα του μέλλοντος ως μιας αδιευκρίνιστα σκοτεινής δυστοπίας. Οι εσωτερικές και εξωτερικές πιέσεις μπορεί όντως να διασφαλίσουν «φιλοευρωπαϊκές» πολιτικές επιλογές στην παρούσα συγκυρία, ειδικά σε χώρες που βρίσκονται σε εκλογική διαδικασία. Το ζήτημα είναι όμως αν και πώς θα διαμορφωθούν συνθήκες ώστε η Ευρώπη να αποτελεί επιλογή επιθυμίας και όχι ανάγκης ή φόβου για τα χειρότερα. Στο άμεσο μέλλον, μάλλον αυτή είναι η πιο επείγουσα –ίσως και πρωτοφανής –πρόκληση που θα αντιμετωπίσει η Ευρωπαϊκή Ενωση.

Η κυρία Εφη Γαζή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.