Η δυναμική της αδιευκρίνιστης ψήφου

Jean-Paul Sartre

Ηταν Μάρτιος 2010 όταν αρχίσαμε να φοβόμαστε το ενδεχόμενο χρεοκοπίας. Δύο μήνες μετά η χώρα υπέγραφε μνημόνιο. Μια συμφωνία που ξεπέρασε τα όρια της οικονομίας και επέδρασε καταλυτικά στην ελληνική κοινωνία, στις ζωές των ανθρώπων, στους πολιτικούς συσχετισμούς και στο εκλογικό σώμα· σε λίγους μόνο μήνες, διεμβόλισε τον άξονα Αριστερά – Δεξιά και το 2011 είχε ήδη δημιουργήσει νέο άξονα πολιτικής οριοθέτησης και αντιπαράθεσης, τον άξονα μνημόνιο – αντιμνημόνιο.

Ο άξονας Αριστερά – Δεξιά αντιπροσώπευε το ρήγμα του εμφυλίου στην ελληνική κοινωνία, τις φορτισμένες ιστορίες οικογενειών και κοινωνικών ομάδων, εξέφραζε ιστορικές παραδόσεις και ταυτότητες· ενσωμάτωνε εκτός από πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές απόψεις. Οι στάσεις απέναντι στα ατομικά δικαιώματα, στην Εκκλησία, στον ρόλο των γυναικών, στις εκτρώσεις (δείκτες που σηματοδοτούν «προοδευτικές» vs «συντηρητικές» απόψεις), η σχέση με τη γλώσσα, την τέχνη, καθορίζονταν, εξηγούνταν και μπορούσαν να προβλεφθούν από την αυτοτοποθέτηση των πολιτών στον άξονα Αριστερά – Δεξιά.

Κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης, καθώς η πολιτική σταθερότητα, η οικονομική ανάπτυξη και η αυτοπεποίθηση της νέας γενιάς έφεραν τη χώρα περισσότερο από ποτέ κοντά στην Ευρώπη, ο άξονας Αριστερά – Δεξιά άρχισε να ατονεί, οι διαφορές των κομμάτων να αμβλύνονται και η παραδοσιακή πόλωση να μοιάζει παράταιρη.

Τα αιτήματα της κοινωνίας άλλαζαν, όμως ο εκσυγχρονισμός των ελληνικών πολιτικών κομμάτων δεν συντελέστηκε ποτέ, πρόλαβε το μνημόνιο· συρρίκνωσε τα κόμματα που πρωταγωνίστησαν στη Μεταπολίτευση, ανέδειξε νέα, συμπύκνωσε αριστερές και δεξιές απόψεις κάτω από την ίδια ομπρέλα. Η Μεταπολίτευση τελείωσε χωρίς να προλάβει να δημιουργηθεί η νέα εποχή.

Την περίοδο 2012 έως 2015, οι δημοσκοπήσεις έμειναν μετέωρες μπροστά στο φαινόμενο. Δεν κατάφεραν να αποτυπώσουν τη διαφυγή δεξιών ψηφοφόρων προς τον ΣΥΡΙΖΑ. Απέτυχαν να εκτιμήσουν τον παράγοντα αποχή στις εκλογές. Τη συμβίωση αριστερών και δεξιών απόψεων. Την ελκυστικότητα των νέων προσώπων. Τον παράγοντα «δεν έχω τίποτα να χάσω». Το μπέρδεμα του τι ακριβώς ψηφίζω, τι είναι προοδευτικό και τι συντηρητικό.

Και σήμερα;

Σήμερα, καταγράφουν 3 διακριτά μέρη: μια ομάδα (μικρότερη) που δηλώνει ότι θα ψηφίσει ΣΥΡΙΖΑ, μια ομάδα (μεγαλύτερη) που δηλώνει ότι θα ψηφίσει ΝΔ και μια ομάδα (σταθερά η μεγαλύτερη από τον Ιούνιο 2015) της αδιευκρίνιστης ψήφου.

Η δημόσια συζήτηση κινείται με ενδιαφέρον γύρω από τη διαφορά των 2 πρώτων κομμάτων αλλά στέκεται αμήχανα μπροστά στην αδιευκρίνιστη ψήφο.

Παραδοσιακά η αδιευκρίνιστη ψήφος συγκέντρωνε το απολίτικο κοινό, δηλαδή το κοινό που ήταν είτε ανενημέρωτο και αδιάφορο για την πολιτική («δεν αφορά τη ζωή μου») είτε ακομμάτιστο («γιατί δεν συνεννοούνται;») ή οικονομικά περιθωριοποιημένο. Το κοινό αυτό δεν καθόριζε το αποτέλεσμα των εκλογών. Καταγραφόταν σε χαμηλά ποσοστά (12%-14% το 2003) και συμπεριφερόταν τελικά όπως το σύνολο του πληθυσμού· στις εκλογές είτε κατευθυνόταν στα δύο μεγάλα κόμματα (όταν τα διλήμματα ήταν έντονα) είτε κατανέμονταν αναλογικά στα μεγαλύτερα και μικρότερα κόμματα· ένα ποσοστό (μικρότερο) δεν ψήφιζε καθόλου. Το πολιτικό αίτημα της κοινωνίας καθοριζόταν από τους ψηφοφόρους των κομμάτων και όχι από την αδιευκρίνιστη ψήφο.

Τα σημερινά, επίμονα υψηλά ποσοστά αδιευκρίνιστης ψήφου, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, δεν είναι τυχαίο, είναι πολιτικό φαινόμενο. Εδώ δεν συγκεντρώνεται απλώς το απολίτικο κοινό. Αντίθετα, συγκεντρώνεται μια δυναμική ομάδα του εκλογικού σώματος η οποία δεν εκφράζεται από τα τρέχοντα πολιτικά διλήμματα.

Ο άξονας μνημόνιο – αντιμνημόνιο μπορεί να καθόρισε τους σημερινούς συσχετισμούς, όμως δεν αντιπροσωπεύει, πλέον, το μισό περίπου εκλογικό σώμα, το οποίο προτιμά να παρατηρεί τα κόμματα αναποφάσιστο. Το βασανιστικό ερώτημα, η στάση απέναντι στο μνημόνιο (υπέρ ή κατά; υλοποιώ ή ξεφεύγω;) μπορεί να αποτελεί υπαρξιακό δίλημμα για τα ίδια τα κόμματα αλλά δεν αρκεί για να περιγράψει την ελληνική κοινωνία.

Η αντιπαράθεση Αριστερά – Δεξιά με παραδοσιακούς όρους δεν κινητοποιεί. Το ρεύμα που εξέφρασε ο ΣΥΡΙΖΑ το 2015 δεν έχει καταφέρει να πάρει τη μορφή ενός συσπειρωμένου, επαρκώς οριοθετημένου κόμματος· οι περισσότεροι ψηφοφόροι του παραμένουν μετέωροι στην αδιευκρίνιστη ψήφο. Η ΝΔ κρατώντας επίκαιρο το επιχείρημα της επικινδυνότητας, επιτυγχάνει να αντιπροσωπεύσει ένα αντι-ΣΥΡΙΖΑ ποσοστό αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να προσελκύσει ψηφοφόρους της αδιευκρίνιστης ψήφου.

Μέχρι τα πολιτικά κόμματα να ανασυσταθούν πάνω σε νέες, σύγχρονες πολιτικές προτάσεις ώστε να προχωρήσουν την πολιτική ζωή και την οικονομία στη μετά το μνημόνιο εποχή, το πολιτικό αίτημα της εποχής θα παραμένει αδιευκρίνιστο.

Η κυρία Ανδρομάχη Βάνη είναι μαθηματικός – πολιτική ερευνήτρια.