Τύφλωση και Ιστορία

Μarc Ferro
Τύφλωση. Ή γιατί αρνούμαστε να δούμε την πραγματικότητα
Πρόλογος – μετάφραση Σώτη Τριανταφύλλου
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016
σελ. 534, τιμή 18,80 ευρώ

Στα τέλη του 1919, κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης του γαλλικού Συνδέσμου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τα πνεύματα οξύνθηκαν όταν ομιλητές που είχαν επιστρέψει από τη Ρωσία έκαναν λόγο περί τρομοκρατίας όχι μόνο κατά της αστικής τάξης (κάτι αποδεκτό) αλλά και ενάντια σε σοσιαλιστές. Εξαλλοι, πολλοί παριστάμενοι τους αποκαλούσαν «προδότες» και «αποστάτες»: «Δεν σας πιστεύουμε! Σκάστε! Μόνο έναν επαναστάτη πιστεύουμε: τον Μάρτοφ ή τον Τρότσκι, εκείνους ναι, τους γνωρίζουμε καλά και ξέρουμε ότι μας λένε την αλήθεια». Αίφνης διαπιστώθηκε ότι ο Γιούλι Μάρτοφ, ο ηγέτης των μενσεβίκων, άρτι αφιχθείς από τη Ρωσία, βρισκόταν στην αίθουσα. Ανέβηκε στο βήμα εν μέσω χειροκροτημάτων του κοινού που είχε σηκωθεί όρθιο. «Ακουσα τι σας είπαν οι ρώσοι σύντροφοι» άρχισε ο Μάρτοφ. «Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι τα περί τρομοκρατίας είναι απολύτως σωστά. Συμβαίνουν φρικτά πράγματα στη Ρωσία». Ακολούθησε πρώτα νεκρική σιγή, έπειτα ουρλιαχτά: «Δεν είναι αλήθεια! Ψεύτη!». Κάτω από θύελλα αποδοκιμασιών ο Μάρτοφ εγκατέλειψε το βήμα. Το περιστατικό αποτελεί για τον γάλλο ιστορικό Μαρκ Φερό ενδεικτική περίπτωση αυτού που αποκαλεί «στρατευμένη ευπιστία»: ένα μεγάλο τμήμα των ευρωπαίων διανοουμένων παρέμεινε πιστό στην επαγγελία της Ρωσικής Επανάστασης αρνούμενο να δεχθεί την ετυμηγορία αυτοπτών μαρτύρων πολύ μετά την πρώιμη διάψευση των ελπίδων της αναζητώντας διαρκώς νέα είδωλα, από τον Στάλιν και τον Φιντέλ ως τον Μάο. Πρόκειται για μία μόνο από τις πολλές μορφές αποστροφής του βλέμματος από την πραγματικότητα που αναλύει εξονυχιστικά στο βιβλίο «Τύφλωση».

«Η Ιστορία δεν παύει να μας εκπλήσσει» σημειώνει στην εισαγωγή του ο Φερό. Κάποια γεγονότα είναι απρόβλεπτα: ο ίδιος φέρει ως παράδειγμα το «κραχ» του 1929, το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο μη επιθέσεως το 1939, την 11η Σεπτεμβρίου. Σε άλλες περιπτώσεις επικρατεί η άρνηση να δει κανείς την πραγματικότητα: λόγοι πολιτικής στράτευσης, κυριαρχίας του εθνικού αισθήματος, δογματισμού, προκαταλήψεων, πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας παρεμποδίζουν τη θέαση ενός παρελθόντος ικανού, αν αποκρυπτογραφηθεί με προσοχή, να οδηγήσει σε βάσιμα συμπεράσματα. Ο δογματισμός εμπόδισε την Αριστερά του Μεσοπολέμου τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γερμανία να αντιληφθούν τη δυναμική του ναζιστικού φαινομένου: εμμένοντας σε αποκλειστικά εκλογικά κριτήρια, αγνοώντας την κοινωνική διείσδυση και την κατίσχυσή του σε επίπεδο ιδεών, έβλεπαν μια επερχόμενη αποδυνάμωση –«η εξαφάνιση του Χίτλερ επί θύραις» ήταν ο τίτλος του «Le Populaire», οργάνου του γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος την 1η Ιανουαρίου 1933. Η αδικαιολόγητη αισιοδοξία των οικονομικών θεωριών που προέβλεπαν ανέφελη ανάπτυξη, παρά τα σημάδια των επιπτώσεων της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης μετά τη δεκαετία του ’80, είχε συνέπεια η κρίση των ενυπόθηκων δανείων το 2008 να σοκάρει την κοινή γνώμη σαν πτώση μετεωρίτη, ενώ στην πραγματικότητα η σταθερότητα του μεταπολεμικού συστήματος είχε υπονομευθεί νωρίτερα: από το 1970 ως το 2000 είχαν καταγραφεί ήδη 117 μικρότερες ή μεγαλύτερες τραπεζικές κρίσεις.

Γύρω από αυτόν τον θεματικό πυρήνα, ο 93χρονος Φερό, ένας από τους τελευταίους επιζώντες της καινοτόμου ιστορικής σχολής των «Annales», συγκεντρώνει έναν αστερισμό προβληματισμών: για τη διορατικότητα και την τύφλωση των μεγάλων ηγετών και των καθημερινών ανθρώπων, για την άρνηση του γερμανικού ναζιστικού και του ρωσικού σταλινικού παρελθόντος, για τους παραμορφωτικούς καθρέφτες των μεγάλων οραμάτων της Ιστορίας, για τις παραμορφώσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, για τις ατέλειες και τις παγίδες των μέσων ενημέρωσης και των κοινωνικών δικτύων, για τον κινηματογράφο ως κάτοπτρο της Ιστορίας, των αναπαραστάσεων και των ερμηνειών της. Κατορθώνει έτσι να τοποθετηθεί κριτικά απέναντι σε πλήθος σημερινών ζητημάτων, συχνά μάλιστα χωρίς να στρογγυλεύει τον λόγο του. Επισημαίνει την παρακμή των υποδομών στις μικρές πόλεις της επαρχιακής Γαλλίας που μετατρέπει τον αστικό ιστό σε έρημο ως επακόλουθο μιας αντίληψης η οποία τοποθετεί τις δημόσιες δραστηριότητες αποκλειστικά στη στήλη των δαπανών χωρίς να συνεκτιμά την επίδραση της εξαφάνισής τους στην οργάνωση και τη συνολική οικονομική υγεία της χώρας. Παρατηρεί ότι «το ευρωπαϊκό όραμα για την Ιστορία είναι συχνά παράγοντας της σημερινής δυσαρέσκειας» τόσο εντός όσο και εκτός των δυτικών κοινωνιών, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ασία και στον ισλαμικό κόσμο, χωρίς η κρίση του τέλους της αποικιοκρατίας πριν από μισό αιώνα να μελετάται ως υπόδειγμα προς αποφυγή λανθασμένων χειρισμών.

Αυτό είναι ίσως και το κυριότερο πλεονέκτημα της «Τύφλωσης», πέρα από την καθαυτό ιστορική προβληματική της: προσφέρεται στον μέσο αναγνώστη με την απλή γλώσσα και την αιχμηρή διατύπωση που τροφοδοτεί τον διάλογο. Είτε τον εσωτερικό, με την άρρητη προτροπή να ξαναδεί κανείς τις εμπεδωμένες πεποιθήσεις του, είτε τον δημόσιο, με τις ρητές αναφορές στα τελευταία ιδίως κεφάλαια –«ας μην είμαστε κουφοί», «ας μην ορίζουμε λάθος εχθρό», «ας μην κάνουμε λάθος διάγνωση», «ας δώσουμε τέλος στην αυτοαποικιοποίηση». Ωστόσο, για τον Μαρκ Φερό ο διάλογος ή η προσεκτική μελέτη του παρελθόντος δεν αρκούν σήμερα για την οικοδόμηση αισιοδοξίας. Η κρίση του έθνους-κράτους, η κρίση της ευρωπαϊκής ιδέας, η αύξηση των ανισοτήτων, η εξάπλωση του εξτρεμιστικού ισλαμισμού τον κάνουν να κλείσει με μια ιδιαίτερα δραματική προειδοποίηση στην καταληκτική του παράγραφο: «Αν οι σημαντικές ανισορροπίες, οικονομικές και κοινωνικές, δεν μειώνονται, κι αν οι συμφωνίες μεταξύ κρατών και διεθνών οργανισμών δεν παρεμβαίνουν με περισσότερη ισχύ, ας είμαστε προσεκτικοί. Η βία αναμένεται πρωτοφανής. Στον 20ό αιώνα, το κόκκινο της εξέγερσης ήταν το σύμβολο της σημαίας. Ας διασφαλίσουμε ότι στον 21ο αιώνα το κόκκινο δεν θα είναι το αίμα μας».