Οι «27» απέναντι στην Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων και στο Brexit

Πόσο πίστευαν οι ηγέτες των έξι χωρών που ίδρυσαν αυτό που σήμερα ονομάζουμε Ευρωπαϊκή Ενωση ότι το δημιούργημα που συνυπέγραψαν στο Palazzo dei Conservatori της Ρώμης, πριν από 60 έτη, στις 25 Μαρτίου 1957, θα άντεχε στον ιστορικό χρόνο; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν θα τη λάβουμε ποτέ, αλλά αυτό το οποίο είναι σίγουρο είναι ότι το «ευγενές» εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτελεί μοναδικό, ιστορικά, φαινόμενο. Σήμερα, 25 Μαρτίου 2017, οι «6» έχουν γίνει «28», αν και στην επετειακή Σύνοδο της Ρώμης θα παρίστανται «27». Η «δύστροπη» Βρετανία, η χώρα που αρχικώς υποτίμησε την προοπτική της ευρωπαϊκής ενοποίησης, καθώς ο τότε πρωθυπουργός Αντονι Ιντεν είχε αρνηθεί να στείλει εκπροσώπους στη Διάσκεψη της Μεσσίνας, στη Σικελία, δύο χρόνια νωρίτερα, το 1955, κινείται ήδη προς την έξοδο. Σε τέσσερις ημέρες, στις 29 Μαρτίου, η Τερέζα Μέι θα ανακοινώσει επισήμως το βρετανικό αίτημα για έξοδο της χώρας της από την ΕΕ.

Το Brexit, σε συνδυασμό με σειρά άλλων προκλήσεων, κορυφαία εκ των οποίων είναι η διαφαινόμενη ριζική στροφή των Ηνωμένων Πολιτειών σε μια πιο «εθνική», ίσως και απομονωτιστική, στάση, έχει ήδη τροφοδοτήσει μια ευρύτατη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης. Στη Σύνοδο της Ρώμης οι «27» θα επιδιώξουν να καταλήξουν σε μια ενωτική Διακήρυξη που θα διαπιστώνει τα επιτεύγματα του παρελθόντος και θα σκιαγραφεί, έστω αχνά, τα επόμενα βήματα. Σενάρια ήδη διατυπώνονται από διάφορες πλευρές, αλλά η ουσιαστική συζήτηση θα ξεκινήσει από το 2018, όταν θα έχει ξεκαθαρίσει ο ευρωπαϊκός εκλογικός ορίζοντας. Δεν θα είναι όμως καθόλου εύκολη –για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι οι εσωτερικές διαιρέσεις της ΕΕ, μεταξύ Νότου και Βορρά, μεταξύ Παλαιάς και Νέας Ευρώπης, μεταξύ πλουσιότερων και αναπτυσσόμενων οικονομιών, μεταξύ των μελών της ευρωζώνης και της ζώνης του Σένγκεν και όσων είναι εκτός αυτών. Ο δεύτερος είναι η απογοήτευση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού στα κράτη-μέλη από την αρνητική επίδραση που θεωρεί ότι η ΕΕ έχει στην καθημερινή του ζωή. Αυτό έχει δε ως συνέπεια να οξύνεται η λαϊκιστική, ενίοτε αντιευρωπαϊκή ρητορική, με αποτέλεσμα η έμφαση να δίνεται πλέον σε δύο τομείς: στην ανάγκη οικονομικής ανάπτυξης με σκοπό την καταπολέμηση της ανεργίας και στην ενίσχυση του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών μέσω της αντιμετώπισης εσωτερικών και εξωτερικών απειλών.

Στην πρωτεύουσα της Ιταλίας, οι «27» εκτιμάται ότι θα αποφύγουν μεγαλόστομες διατυπώσεις. Η Διακήρυξη της Ρώμης, το κείμενο της οποίας έχουν διαπραγματευθεί οι έμπιστοι συνεργάτες, οι sherpas των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων, δεν αναμενόταν να είναι εκτενέστερη των τριών σελίδων. Βασίστηκε στο κείμενο εργασίας που διαμορφώθηκε από την ίδια ομάδα στις 3 Μαρτίου και ακολούθως συζητήθηκε στην άτυπη συνάντηση των «27» στις Βρυξέλλες. Κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση του κειμένου διαδραματίζουν επίσης ο Ντόναλντ Τουσκ, ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, ο πρωθυπουργός της Μάλτας Τζόζεφ Μούσκατ και ο πρωθυπουργός της οικοδέσποινας Ιταλίας Πάολο Τζεντιλόνι.

Το μείζον ζήτημα που βρέθηκε στο τραπέζι ήταν αυτό περί μιας «Ευρώπης πολλών ταχυτήτων». Αν και ο όρος αυτός μπορεί να προσλάβει διαφορετικές ερμηνείες, ανάλογα με τη σκοπιά υπό την οποία τον προσλαμβάνει και τον ερμηνεύει ο κάθε ενδιαφερόμενος, η Λευκή Βίβλος που παρουσίασε ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ τον έχει φέρει στο επίκεντρο της συζήτησης.

Ο πολύπειρος Γιούνκερ και παρασκηνιακά ο πανίσχυρος (όσο και μισητός από πολλούς) προσωπάρχης του Μάρτιν Σελμάιερ αποφάσισαν «να βγουν μπροστά» στη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης. Η συζήτηση ξεκίνησε τον περασμένο Σεπτέμβριο με τον «Οδικό Χάρτη της Μπρατισλάβας», όταν για πρώτη φορά οι «27», χωρίς τη Βρετανία και με νωπό ακόμη το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, άρχισαν να αναζητούν τα επόμενα βήματα. Οι… κακές γλώσσες στις Βρυξέλλες επιμένουν ότι η «γηραιά αλεπού» από το Λουξεμβούργο παρουσίασε τη Λευκή Βίβλο νωρίτερα από τον αρχικό σχεδιασμό για να απαντήσει και σε όσους διέρρεαν ότι σκοπεύει να αποχωρήσει από την ηγεσία της Κομισιόν πριν από τη λήξη της θητείας του.

Ο κ. Γιούνκερ περιέγραψε ενώπιον της Ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου πέντε εναλλακτικά σενάρια για την Ενωμένη Ευρώπη του 2025. Οπως τονίζεται στη Λευκή Βίβλο, τα σενάρια έχουν σκοπό να λειτουργήσουν ως «τροφή για σκέψη» και όχι ως τελικές προτάσεις. Και η «διπολική συζήτηση» μεταξύ «περισσότερης ή λιγότερης Ευρώπης» χαρακτηρίζεται ως «παραπλανητική και απλοϊκή».

Το πρώτο εξ αυτών είναι η διατήρηση του σημερινού status quo. Δεν φαίνεται να προχωρεί, καθώς ένα από τα βασικά του μειονεκτήματα είναι η δυσκολία στη λήψη αποφάσεων σε μείζονες διαφωνίες. Το δεύτερο σενάριο επικεντρώνεται σε ένα μοντέλο με επικέντρωση στην Ενιαία Αγορά. Μοιάζει απίθανο να υιοθετηθεί ένα τέτοιο σενάριο που ουσιαστικά θα… καταργεί τη συνεργασία σε κάθε άλλον τομέα. Το δε σενάριο 5, που προβλέπει την ανάληψη δράσης σε ακόμη περισσότερους τομείς από τα κράτη-μέλη μοιάζει επίσης ανέφικτο, αφού η ροπή είναι κατά της μεταβίβασης εθνικής κυριαρχίας και σε αλλαγή συνθηκών που θα ήταν αναγκαίες για κάτι τέτοιο.

Τα σενάρια 3 και 4

Το μεγάλο ενδιαφέρον επικεντρώνεται όμως στα σενάρια 3 και 4. Το τρίτο σενάριο είναι αυτό που έχει προκαλέσει την εκτενέστερη συζήτηση και έχει κυριαρχήσει στους τίτλους των μέσων ενημέρωσης. Αφορά τη δημιουργία μιας «Ευρώπης πολλών ταχυτήτων». Η Κομισιόν επέλεξε τον όρο «συμμαχία των προθύμων» για να περιγράψει την εν λόγω ιδέα που αφορά τη στενότερη συνεργασία ομάδων χωρών που επιθυμούν να προχωρήσουν γρηγορότερα σε ορισμένους τομείς, κατά το πρότυπο της ευρωζώνης και της ζώνης του Σένγκεν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ιδιαίτερα οι μεγάλες χώρες, όπως η Γερμανία και η Γαλλία, κλίνουν προς αυτό το σενάριο. Το ίδιο συμβαίνει και με τις χώρες της Benelux (Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο). Μια «Ευρώπη πολλών ταχυτήτων» θα επέτρεπε ευελιξία σε τομείς όπως η ασφάλεια και η άμυνα, η διαχείριση των εξωτερικών συνόρων, ακόμη και η φορολογία και η κοινωνική πολιτική. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο, σύμφωνα με τις συνομιλίες που είχε «Το Βήμα» με σειρά αξιωματούχων, ότι μεσαία και μικρότερα κράτη θέλουν την αποφυγή των αποκλεισμών ή τη δημιουργία διευθυντηρίου.

Η «Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων» έχει λάβει διάφορες ονομασίες, που σημαίνουν όμως πολύ διαφορετικά πράγματα. Κατά καιρούς ακούγονται όροι όπως «διαφοροποιημένη ολοκλήρωση», «πολλαπλές ταχύτητες», «μεταβλητή γεωμετρία», «ομόκεντροι κύκλοι», «ενισχυμένη συνεργασία». Ουσιαστικά, μόνο ο τελευταίος όρος περιλαμβάνεται στις Συνθήκες (απαιτεί τη συμφωνία τουλάχιστον εννέα κρατών). Είναι δε χαρακτηριστικό ότι στο τελευταίο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο η σχετική μέθοδος εφαρμόστηκε για τρίτη φορά για την εγκαθίδρυση του θεσμού του Ευρωπαϊκού Εισαγγελέα (οι προηγούμενες δύο ήταν για την εισαγωγή του φόρου χρηματοπιστωτικών συναλλαγών και τη δυνατότητα των ζευγαριών να διαλέγουν ποιας χώρας ο νόμος θα εφαρμόζεται σε περίπτωση διαζυγίου).

Οπως όμως σημείωνε κοινοτικός αξιωματούχος στο «Βήμα», η Κομισιόν «δεν έκρινε σκόπιμο να τον αναφέρει στο συγκεκριμένο σενάριο της Λευκής Βίβλου». Κατά τον ίδιο, αυτό δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο, από τη στιγμή μάλιστα που ιδιαίτερα μετά την κρίση του ευρώ επελέγη η μέθοδος της δημιουργίας δομών εκτός θεσμικού πλαισίου της ΕΕ, όπως το Δημοσιονομικό Σύμφωνο και ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ESM).

Ισως όμως να έχει υποτιμηθεί το τέταρτο σενάριο. Τούτο θα ήταν παράβλεψη διότι, σύμφωνα με παράγοντα του Συμβουλίου, αποτελεί τη βασική γραμμή στην οποία κινείται η Επιτροπή Γιούνκερ από την ανάληψη των καθηκόντων της. Η γραμμή αυτή υποστηρίζει ότι η ΕΕ πρέπει να εστιάσει σε συγκεκριμένους τομείς –ουσιαστικά να σκεφθεί πιο πολιτικά. Με τον τρόπο αυτόν οι προσδοκίες θα είναι χαμηλότερες αλλά θα διαψεύδονται δυσκολότερα, θα πρέπει να περιοριστεί η κοινοτική πολυνομία και επίσης να ενισχυθεί η επικουρικότητα, δηλαδή ό,τι μπορεί να γίνει σε εθνικό επίπεδο να γίνεται εκεί. Σε περίπτωση που «η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων» συναντήσει σφοδρές αντιδράσεις, τούτη η εναλλακτική θα μοιάζει ως η μοναδική.

Η ελληνική περίπτωση

Μέσα στον ορυμαγδό εξελίξεων, η Αθήνα μοιάζει να κινείται σε χαμηλότερες ταχύτητες. Είναι σαφές ότι το Μέγαρο Μαξίμου παρακολουθεί στενότερα τις σχετικές διαδικασίες και επιδιώκει παρέμβαση στην ευρύτερη συζήτηση, αλλά δυστυχώς στο υπουργείο Εξωτερικών υπάρχει σαφής έλλειψη τόσο ενδιαφέροντος όσο και προπαρασκευής σε πολιτικό και υπηρεσιακό επίπεδο. Η αρμόδια Γ’ Γενική Διεύθυνση εμφανίζει στοιχεία αδιαφορίας και απλής διεκπεραίωσης, ενώ μια πρόσφατη μελέτη για το μέλλον της Ευρώπης δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες.

Στην τελευταία συνάντηση των sherpas στις Βρυξέλλες, η ελληνική πλευρά έθεσε διά του εκπροσώπου της ζήτημα συμπερίληψης στο κείμενο της Διακήρυξης της Ρώμης μιας πρόβλεψης που θα διασφαλίζει και το εργασιακό κεκτημένο. Η Αθήνα επικαλέστηκε το Αρθρο 151 της Συνθήκης της Λισαβόνας που αναφέρεται στα θεμελιώδη κοινωνικά δικαιώματα, στην κοινωνική προστασία αλλά και στις συλλογικές διαπραγματεύσεις. «Απείλησε» δε να μπλοκάρει την υιοθέτηση της Διακήρυξης αν η θέση της δεν υιοθετηθεί. Παραμένει όμως ασαφές αν η ελληνική θέση πείθει στην παρούσα φάση για την ειλικρίνειά της ή αν ερμηνεύεται ως κίνηση για εσωτερική κατανάλωση λόγω των διαπραγματεύσεων με την τρόικα.

Το ζήτημα της κοινωνικής πολιτικής δημιούργησε επιπλοκές και στις συνομιλίες των ηγετών των «27» στις 10 Μαρτίου. Από ορισμένες πηγές εκτιμάται ότι μια αλλαγή των πολιτικών συσχετισμών στην Ευρώπη (π.χ. με την εκλογή του Εμανουέλ Μακρόν στη Γαλλία και του Μάρτιν Σουλτς στη Γερμανία) θα λειτουργούσε ευεργετικά. Οι κεντροαριστερές κυβερνήσεις, όπως της Σουηδίας και της Ιταλίας, θα ήθελαν ουσιαστικότερες αναφορές στον επονομαζόμενο «κοινωνικό πυλώνα». Χώρες όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία, αλλά και τα κράτη της Βαλτικής αντιδρούν.

Η ώρα του διαζυγίου του Λονδίνου με την Ευρωπαϊκή Ενωση

Ως η «μητέρα των μαχών» για την επόμενη ημέρα της Ευρώπης μοιάζει η διαπραγμάτευση για το Brexit, με το εναρκτήριο λάκτισμα να δίνεται την προσεχή Τετάρτη 29 Μαρτίου. Τότε, το Λονδίνο αναμένεται να ενεργοποιήσει επισήμως το Αρθρο 50 της Συνθήκης της Λισαβόνας, σύμφωνα με το οποίο η Βρετανία και η ΕΕ θα έχουν στη διάθεσή τους δύο χρόνια για να συμφωνήσουν τους όρους του διαζυγίου. Οπως ανακοίνωσε ο Ντόναλντ Τουσκ, οι «27» θα συναντηθούν στις 29 Απριλίου για να συμφωνήσουν επί των «κατευθυντήριων γραμμών» και της διαπραγματευτικής εντολής προς την Κομισιόν.

Είναι σαφές ότι οι «27» θέλουν να εμφανιστούν συμπαγείς έναντι του Λονδίνου. Αυτό προκύπτει μεταξύ άλλων και από απόρρητο non paper που μοίρασε το Βερολίνο σε κυβερνητικούς αξιωματούχους, το οποίο διέρρευσε στο πρακτορείο Bloomberg. Η βρετανική κυβέρνηση έχει επιδιώξει να δελεάσει ορισμένα από τα μικρότερα κράτη-μέλη ώστε να διασπάσει την ενιαία γραμμή, χωρίς όμως επιτυχία. Η ακριβής ημερομηνία έναρξης των διαπραγματεύσεων δεν έχει οριστικοποιηθεί. Ακούγεται έντονα ότι αυτή ίσως είναι η 20ή Ιουνίου, όταν το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων θα συνεδριάσει στο Λουξεμβούργο, χωρίς να αποκλείεται αυτό να συμβεί νωρίτερα.

Σύμφωνα δε με πληροφορίες από τις Βρυξέλλες, η εντολή που θα δοθεί προς τον διαπραγματευτή της Κομισιόν Μισέλ Μπαρνιέ είναι ότι οι συνομιλίες θα αφιερωθούν, σε πρώτη φάση, αποκλειστικά στο ζήτημα της αποχώρησης και όχι στην παράλληλη σύναψη μιας νέας εμπορικής συμφωνίας. Εφόσον βρεθούν λύσεις στα ακανθώδη ζητήματα του «διαζυγίου», όπως π.χ. στα χρήματα που θα πρέπει να καταβάλει η Βρετανία με την αποχώρησή της (σ.σ.: ορισμένοι ανεβάζουν το ποσό αυτό σε περίπου 60 δισεκατομμύρια ευρώ) και στα εκατέρωθεν δικαιώματα ευρωπαίων και βρετανών πολιτών, τότε θα μπορεί να ανοίξει η συζήτηση για μια εμπορική συμφωνία.

Αλλωστε, όπως έλεγαν κοινοτικοί αξιωματούχοι στην ιστοσελίδα Politico, η σύναψη εμπορικής συμφωνίας δεν εμπίπτει στο Αρθρο 50, αλλά στο Αρθρο 218 της Συνθήκης της Λισαβόνας, το οποίο περιγράφει τον τρόπο σύναψης συμφωνιών «με τρίτες χώρες ή διεθνείς οργανισμούς». Ακριβώς επειδή η εν λόγω διαπραγμάτευση μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρονοβόρα, βρετανοί αξιωματούχοι εμφανίζονται να έχουν εντοπίσει μια ρήτρα του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου βάσει της οποίας θα μπορούσε να ισχύσει μια 10ετής μεταβατική περίοδος μηδενικών δασμών ώστε να απορροφηθούν οι κραδασμοί. Το ερώτημα βέβαια είναι τι θα ζητήσουν ως αντάλλαγμα οι «27» σε θέματα όπως η ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων ή οι εισφορές στον κοινοτικό προϋπολογισμό.