Υπολογιστικοί Βιοδείκτες: Το «εργαλείο» που αλλάζει την ιατρική

Ενα νέο, μοναδικό στο είδος του Κέντρο με έδρα στον Καναδά, στο «τιμόνι» του οποίου βρίσκονται έλληνες επιστήμονες, υπόσχεται να αλλάξει τη… ρότα της πρόγνωσης, της διάγνωσης και της θεραπείας νευροεκφυλιστικών νόσων (και όχι μόνο). Το Ερευνητικό Κέντρο Υπολογιστικών Βιοδεικτών (RCCBΜ) έχει ως στόχο όχι μόνο να εντοπίσει τους σημαντικότερους βιοδείκτες που αφορούν τους μηχανισμούς εξέλιξης ασθενειών όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, η νόσος του Πάρκινσον, η πολλαπλή σκλήρυνση, η πλάγια μυοατροφική σκλήρυνση και οι χρόνιες ημικρανίες αλλά και μέσω αυτών των μετρήσιμων δεικτών να οδηγήσει στα υψηλότερα επίπεδα εξατομικευμένης ιατρικής. Με απλά λόγια δεν θα μπαίνουν όλοι οι ασθενείς κάτω από την ίδια «ομπρέλα» μιας νόσου, αλλά ο καθένας θα λαμβάνει τη θεραπεία που του χρειάζεται ανάλογα με την αποδεδειγμένη μέσω των βιοδεικτών αντίδραση του οργανισμού του σε αυτήν. Την ίδια στιγμή με «όπλο» τους βιοδείκτες θα μπορεί να γίνεται πολύ καλύτερη πρόγνωση αλλά και διάγνωση νόσων. Και το σημαντικότερο όλων: πρόκειται για ένα «εργαλείο» χωρίς κόστος, το οποίο ουσιαστικώς το μόνο που απαιτεί είναι να ψάξουν οι ειδικοί στα υπάρχοντα δεδομένα των εξετάσεων στις οποίες υποβάλλουν τους ασθενείς και να τις… δουν (βιο)αλλιώς για να διευκολύνουν τον… βίο των ανθρώπων που εναποθέτουν το μέλλον της υγείας τους επάνω τους. «Το Βήμα» μιλάει σήμερα με τους τρεις έλληνες επικεφαλής αυτού του Κέντρου που φαίνεται ότι μπορεί να αλλάξει την κλινική ιατρική που ξέραμε – και μάλιστα σύντομα!{AR}

Τρεις έλληνες επιστήμονες-«καπετάνιοι», ένα νέο κέντρο διεθνούς εμβέλειας με έδρα στο Οντάριο του Καναδά, συνεργασίες με μεγάλα ιδρύματα «σπαρμένα» σε διαφορετικές ηπείρους και ένα… ταξίδι που μόλις ξεκίνησε και υπόσχεται ότι σύντομα θα αλλάξει την ιατρική και την κλινική διάγνωση όπως την ξέραμε –τουλάχιστον σε ό,τι αφορά «βραδυφλεγή» νοσήματα σαν τα νευροεκφυλιστικά. Το υπερσύγχρονο «πλοίο» των ελλήνων… καπεταναίων ονομάζεται Ερευνητικό Κέντρο Υπολογιστικών Βιοδεικτών (Research Center on Computational Biomarkers, RCCBΜ, ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.rccbm.org/) και άρχισε ήδη να «πλέει» σε αχαρτογράφητα για την παραδοσιακή ιατρική νερά μέσω της χαρτογράφησης των βιοδεικτών που αφορούν νόσους όπως οι άνοιες, με κύρια τη «μάστιγα» νόσο Αλτσχάιμερ, το Πάρκινσον, την πλάγια μυοατροφική σκλήρυνση (ΑLS), την πολλαπλή σκλήρυνση αλλά και τις χρόνιες ημικρανίες.

Στο «πηδάλιό» του βρίσκονται ο καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Πληροφορικής του Ιονίου Πανεπιστημίου, διευθυντής του Εργαστηρίου Βιοπληροφορικής και Ανθρώπινης Ηλεκτροφυσιολογίας (bihelab.di.ionio.gr) δρ Παναγιώτης Βλάμος, ο καθηγητής Φυσικής και Επιστήμης Υπολογιστών του Πανεπιστημίου Γουίλφριντ Λόριερ του Καναδά, διευθυντής του εργαστηρίου Cargo (www.cargo.wlu.ca) δρ Ηλίας Κοτσιρέας και ο δρ Ιωάννης Ταρνανάς, ερευνητής στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Ελβετίας (ΕΤΗ) και από το 2016 κύριος ερευνητής στο Global Brain Health Institute (GBHI). Και οι τρεις δηλώνουν στο «Βήμα» ενθουσιασμένοι με την προοπτική που ανοίγουν οι υπολογιστικοί βιοδείκτες, και συγκεκριμένα η σωστή συλλογή τους και «ανάγνωσή» τους σε ό,τι αφορά τον μεγάλο στόχο που δεν είναι άλλος από την ορθότερη διαχείριση των ασθενών –μέσω έγκυρων και έγκαιρων θεραπευτικών παρεμβάσεων. Καλό σας… ταξίδι σε αυτό το κείμενο που ελπίζουμε να χαράξει –και σύντομα, όπως μας πληροφορούν οι έλληνες επιστήμονες –μια νέα ρότα σε πλήθος πεδίων της ιατρικής.

Ιδού τι θα σημάνει το Ερευνητικό Κέντρο Υπολογιστικών Βιοδεικτών, η ίδρυση του οποίου ανακοινώθηκε τον Νοέμβριο του 2016, για το μέλλον πολλών ασθενών. Φανταστείτε το εξής σενάριο: Σήμερα ένας ασθενής με νόσο του Πάρκινσον στο πλαίσιο της παρακολούθησής του από τους θεράποντες ιατρούς υποβάλλεται σε μια σειρά εξετάσεων (αίματος, απεικονιστικές κ.ά.), λαμβάνει μια θεραπεία –από το σχετικά «φτωχό» φαρμακευτικό οπλοστάσιο που υπάρχει, είναι η αλήθεια, ενάντια στη συγκεκριμένη νόσο –και οι ειδικοί, κατά κύριο λόγο με βάση τα συμπτώματα, κρίνουν την εξέλιξη της κατάστασής του. Γενικώς ο συγκεκριμένος ασθενής μπαίνει στο ίδιο «καζάνι» μαζί με οποιονδήποτε άλλον ασθενή με Πάρκινσον και λαμβάνει περίπου την ίδια θεραπεία τη στιγμή που είναι «μοναδικός», όπως και ο καθένας μας (τόσο στην υγεία όσο και στην ασθένεια). Οι υπολογιστικοί βιοδείκτες θα χαρίσουν «σεβασμό» στη μοναδικότητα του κάθε ασθενούς ανεβάζοντας την εξατομικευμένη ιατρική σε άλλα επίπεδα, εκείνα της ιατρικής ακριβείας (precision medicine).

«Οι βιοδείκτες για την κάθε νόσο όπως η νόσος του Πάρκινσον δεν θα «εφευρεθούν» από την αρχή. Υπάρχουν ήδη, έχουν προκύψει από πάμπολλες μελέτες αλλά και από την κλινική πράξη –υφίστανται μέσα στις αιματολογικές ή τις απεικονιστικές εξετάσεις στις οποίες υποβάλλονται και σήμερα οι ασθενείς. Το ζήτημα είναι να συγκεντρωθούν όλοι, να προκύψουν οι σημαντικοί που αφορούν τον μηχανισμό της εκάστοτε νόσου με ακριβή υπολογιστικά εργαλεία και αυτοί να αποτελέσουν τελικώς «πυξίδα» για την εξέλιξη της πορείας ενός ασθενούς, για το αν ανταποκρίνεται ή όχι σε υπάρχοντα ή και πειραματικά φάρμακα» αναφέρει στο «Βήμα» ο δρ Βλάμος και προσθέτει: «Αλλά και πριν από τη διάγνωση οι βιοδείκτες θα μπορούν να ταξινομούν τον πληθυσμό σε ομάδες με βαθμό επικινδυνότητας για μια νόσο. Μια τέτοια μελέτη έχουμε ήδη ολοκληρώσει στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο για τη νόσο Αλτσχάιμερ, με προοπτική να γνωρίζουμε την εξέλιξή της έως και 12 έτη πριν από την εμφάνιση οποιουδήποτε συμπτώματος. Η μεθοδολογία έρευνας που εφαρμόστηκε, ήδη επεκτείνεται και σε παρόμοιου τύπου νόσους, όπως η νόσος του Πάρκινσον».

Για να μετατραπεί ένα τέτοιο σενάριο σε πραγματικότητα που θα εκτυλίσσεται καθημερινά σε ιατρεία ανά τον κόσμο απαιτείται οργανωμένη, σκληρή δουλειά, η οποία θα πρέπει να προχωρήσει βήμα-βήμα, μας εξηγούν οι επικεφαλής του Κέντρου. Ιδού ποια είναι αυτά τα βήματα, διά στόματος του δρος Κοτσιρέα: «Το πρώτο στάδιο αφορά την εισαγωγή νέων τεχνολογιών εξόρυξης δεδομένων. Η εξόρυξη δεδομένων προσφέρει ασύλληπτες δυνατότητες επεξεργασίας δεδομένων με στόχο την εξαγωγή συμπερασμάτων τα οποία δεν είναι δυνατό να εξαχθούν με τις παραδοσιακές μεθόδους βάσεων δεδομένων. Μέσω πολλών εκατομμυρίων υπολογισμών συσχετίζουμε τους βιοδείκτες μεταξύ τους και οδηγούμαστε στη δημιουργία των αποκαλούμενων «δέντρων αποφάσεων» (decision trees) μέσα από τα οποία αποδεικνύεται η σημασία του κάθε βιοδείκτη».

Ουσιαστικώς αυτό που κάνουν οι επιστήμονες είναι να συλλέγουν όλα τα δεδομένα που αφορούν τους βιοδείκτες και έχουν προκύψει από την παγκόσμια βιβλιογραφία και με βάση ειδικούς αλγορίθμους που έχουν αναπτύξει να «τσιμπούν» τα δεδομένα που έχουν όντως αξία. Κάτι τέτοιο είναι ζωτικής σημασίας, όπως αντιλαμβάνεστε, για να καταστεί η εξατομίκευση των θεραπειών πραγματικότητα. Είναι αξιοσημείωτο ότι, όπως μας λέει ο κ. Βλάμος, «μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί περισσότεροι από 4.500 βιοδείκτες που αφορούν τον οργανισμό μας –πρόκειται για μετρήσιμους δείκτες που έχουν προκύψει από πολλές μελέτες. Φυσικά συνεχώς ανακαλύπτονται και νέοι. Τα υπολογιστικά εργαλεία μοντελοποίησης που έχουμε αναπτύξει επιτρέπουν την εισαγωγή όλων των νέων βιοδεικτών και βελτιστοποιούν την ακρίβεια των αποτελεσμάτων μας. Στις νόσους που εξετάζουμε σε εξατομικευμένο επίπεδο θα μπορούμε έπειτα από μελέτη χιλιάδων βιοδεικτών να εστιάζουμε σε δεκάδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι για τη νόσο Αλτσχάιμερ, από το σύνολο των χιλιάδων βιοδεικτών, από μελέτες μας έχει προκύψει ότι σημαντικοί είναι μόλις 87. Αντιστοίχως στο Πάρκινσον έχουν οριστεί τέσσερα διακριτά σύνολα βιοδεικτών που είναι υπεύθυνα για το χαρακτηριστικό «πάγωμα και ξεπάγωμα» της κίνησης πολλών ασθενών. Τα τέσσερα σύνολα αποτελούνται από 23, 29, 26 και 18 βιοδείκτες αντιστοίχως».

Για όλα αυτά απαιτείται βέβαια, όπως θα υποθέσατε, μεγάλη υπολογιστική ισχύς, την οποία οι έλληνες ερευνητές και οι συνεργάτες τους έχουν πλέον στα χέρια τους και με το παραπάνω (για την ακρίβεια, πιο πολύ δεν γίνεται). «Και εδώ έρχεται το δεύτερο κρίσιμο στάδιο της δουλειάς που αφορά τη μεγάλη υπολογιστική δύναμη η οποία απαιτείται ώστε να επεξεργαστούμε τον τεράστιο όγκο δεδομένων. Εχουμε ήδη εξασφαλίσει πρόσβαση στο σύστημα SOSCIP όπου είναι συγκεντρωμένη όλη η υπολογιστική δύναμη του Καναδά, καθώς και στον υπερυπολογιστή Tianhe της Κίνας στο Γκουανγκτζού που διαθέτει 3 εκατομμύρια πυρήνες! Μάλιστα θα επισκεφθούμε τις εγκαταστάσεις του Tianhe τον ερχόμενο Μάιο» σημειώνει ο κ. Κοτσιρέας.

Το τρίτο στάδιο αυτής της δουλειάς είναι και αυτό που θα «ακουμπά» άμεσα τους ασθενείς αλλάζοντας τον τρόπο διαχείρισης και θεραπείας τους. «Αυτό που επιδιώκουμε είναι κάτι πολύ ισχυρότερο από τον εντοπισμό βιοδεικτών. Είναι η συσχέτισή τους με φαρμακευτικές ουσίες» αναφέρει με τη σειρά του ο κ. Ταρνανάς. «Θα μπορούμε πλέον να βλέπουμε σε ανθρώπινους ιστούς στο εργαστήριο αλλά και σε ανθρώπους την επίδραση της κάθε ουσίας, υπάρχουσας ή και πειραματικής».

Τελικώς, κατά τον κ. Ταρνανά, με αυτή τη νέα ρότα θα οδηγηθούμε σε μια κλινική ιατρική άλλου (εξατομικευμένου) τύπου, που θα καταστήσει την «παραδοσιακή» παθολογία το λιγότερο παρωχημένη. «Δεν θα μπαίνουν όλοι οι ασθενείς κάτω από την ίδια ομπρέλα, όπως σήμερα. Θα ανακαλύπτουμε τις υποομάδες μέσα στις ομάδες ασθενών με βάση τα χαρακτηριστικά των βιοδεικτών τους. Και τελικώς θα βρίσκουμε την ακριβή δράση ή μη δράση του κάθε φαρμάκου στον κάθε ασθενή ξεχωριστά. Θα μιλούμε πλέον με γνώμονα συγκεκριμένα μετρήσιμα αποτελέσματα που θα αφορούν τον κάθε άνθρωπο».

Η ελληνική ερευνητική τριάδα, η οποία πλαισιώνεται και από δύο δεκάδες άλλους επιστήμονες που θα εργάζονται εντός του RCCBM (συνολικά το Κέντρο απαρτίζεται από 24 άτομα), βρίσκεται αυτή τη στιγμή στη φάση της ομαδοποίησης των βιοδεικτών ώστε να προκύψουν οι αξιόλογοι δείκτες κάθε νόσου-στόχου και παράλληλα ενσωματώνει σε ενιαία πληροφοριακά συστήματα όλα τα διαθέσιμα υπολογιστικά εργαλεία. Μάλιστα, οι πολλές και καλές συνεργασίες της με άλλες ομάδες τής επιτρέπουν να τρέχει με μεγάλες ταχύτητες στη… λωρίδα ταχείας επιστημονικής κυκλοφορίας! «Ηδη συζητάμε για ανάλυση δεδομένων λειτουργικής νευροχειρουργικής με το Πανεπιστήμιο Γιονσέι στη Νότια Κορέα, ενώ μελέτη σε σύνολα βιοδεικτών για τη χρόνια ημικρανία διεξάγουν ερευνητές του Πανεπιστημίου Χούμπολτ της Γερμανίας. Αλλοι συνεργάτες μας από το Ιατρικό Κέντρο Wake Forest Baptist Health στη Βόρεια Καρολίνα των ΗΠΑ αξιοποιούν αυτή τη στιγμή βιοδείκτες που προκύπτουν από απεικονιστικές εξετάσεις για διαφορετικές νόσους, ενώ συνεργάτες από την Intermountain Healthcare, επίσης στις ΗΠΑ, «τρέχουν» προγράμματα βιοπληροφορικής που αναλύουν τα συγκεκριμένα δεδομένα. Προσπαθούμε να χαρτογραφήσουμε ένα τεράστιο εύρος κλινικών δεδομένων που σχετίζονται με υπολογιστικούς βιοδείκτες και θα καλύπτουν ένα μεγάλο παζλ νόσων» λέει ο κ. Βλάμος και προσθέτει ότι αυτό το πρώτο (αλλά καθοριστικό) βήμα αναμένεται να ολοκληρωθεί λίαν συντόμως.

Μπορεί όλη αυτή η διαδικασία να φαίνεται πολύ… υπολογιστική και hi-tech σε όλους εμάς που το πολύ που μπορούμε να κάνουμε είναι… υπολογισμούς στο χαρτί (άντε και στην αριθμομηχανή του υπολογιστή), ωστόσο το μεγάλο πλεονέκτημά της που αναμένεται να την καταστήσει άκρως πρακτική και χρήσιμη, σύμφωνα με τους επιστήμονες που μιλήσαμε, είναι το σχετικά χαμηλό κόστος της. «Δεν απαιτούνται άλλες νέες εξετάσεις, δεν απαιτούνται καινούργια εργαλεία για την εξαγωγή των βιοδεικτών. Αυτό που απαιτείται είναι μια νέα ματιά, ένας νέος τρόπος ανάγνωσης των υπαρχόντων δεδομένων των εξετάσεων. Σε πολλές νόσους, όπως οι νευροεκφυλιστικές, οι μηχανισμοί που κρύβονται πίσω από την εμφάνισή τους είναι πολύπλοκοι και παραμένουν εν πολλοίς άγνωστοι. Οι βιοδείκτες δίνουν πλέον τη δυνατότητα να φθάσουμε στο διά ταύτα, στην αντιμετώπιση των ασθενειών χωρίς να έχουν βρεθεί αυτοί οι μηχανισμοί, κάτι που απαιτεί πολλή και μακροχρόνια έρευνα» αναφέρουν οι ερευνητές.

Σε πρόσφατο workshop με τίτλο «Υπολογιστικά μοντέλα για τον νευροεκφυλισμό» (Computational Models for Neurodegeneration) που πραγματοποιήθηκε στα τέλη Φεβρουαρίου στον διάσημο «ναό» των μαθηματικών, το Ινστιτούτο Fields στο Τορόντο, διεφάνη η δυναμική του νέου σχεδίου. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές και μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες βρέθηκαν στον ίδιο χώρο με τους επιστήμονες και εξέφρασαν το ενδιαφέρον τους για τους υπολογιστικούς βιοδείκτες («ψήνονται» ήδη ενδιαφέρουσες συνεργασίες, ωστόσο δεν υπάρχουν ακόμη ανακοινώσιμα στοιχεία). Στο σημαντικό workshop, όπου οι έλληνες επιστήμονες του RCCBΜ έδωσαν δυναμικό «παρών», υπογραμμίστηκε η σημασία του να βρεθούν γρήγορα νέες αποτελεσματικές λύσεις για τις νευροεκφυλιστικές νόσους που δυστυχώς «σαρώνουν» –είναι χαρακτηριστικό ότι περισσότερα από 40 εκατομμύρια άτομα εκτιμάται πως πάσχουν αυτή τη στιγμή από νόσο Αλτσχάιμερ και σύμφωνα με τις προβλέψεις ο αριθμός αυτός πιθανότατα θα διπλασιαστεί ως το 2050 εξαιτίας πολλών παραγόντων, με κύριο τη γήρανση του παγκόσμιου πληθυσμού.

Θεραπεία η έγκαιρη διάγνωση

Οι ειδικοί που συμμετείχαν σημείωσαν πως είναι γεγονός ότι σήμερα οι περισσότερες κλινικές δοκιμές θεραπειών για τις νευροεκφυλιστικές νόσους –και κυρίως για τη νόσο Αλτσχάιμερ –έχουν στεφθεί με… αποτυχία. Προσέθεσαν πως ένας πιθανός λόγος για αυτά τα τόσο υψηλά ποσοστά αποτυχίας είναι το ότι οι πειραματικές θεραπείες δοκιμάζονται σε άτομα που έχουν ήδη εμφανίσει μη αναστρέψιμες βλάβες στον εγκέφαλο –και αυτό διότι με βάση τις συμβατικές εξετάσεις και τον «παραδοσιακό» ιατρικό τρόπο ερμηνείας τους δεν είναι δυνατόν να εντοπιστούν οι ασθενείς σε πιο πρώιμο στάδιο της νόσου. Ετσι, τονίστηκε ότι αναζητούνται άμεσα ευρέως διαθέσιμες, οικονομικές και αξιόπιστες μέθοδοι για την έγκαιρη διάγνωση τέτοιων ασθενειών με στόχο και την πιο έγκαιρη δοκιμή θεραπειών που θα είναι αποτελεσματικότερες αφού θα εφαρμόζονται σε πιο πρώιμα στάδια. Οι βιοδείκτες φαίνεται, όπως επεσήμαναν οι έλληνες επιστήμονες (και όχι μόνο), ότι αποτελούν μια τέτοια μέθοδο που θα κάνει πραγματικά τη διαφορά στη ζωή πολλών ανθρώπων.

Η αποδοχή αυτού του νέου, τόσο υποσχόμενου, όπως όλα δείχνουν, πεδίου έρχεται από πολλές, άκρως αξιόπιστες πλευρές. Είναι άξιο λόγου ότι ο μεγαλύτερος όμιλος επιστημονικών εκδόσεων Springer ζήτησε από τους έλληνες δημιουργούς του RCCBΜ να δημιουργήσουν ένα «εγχειρίδιο» στο οποίο για πρώτη φορά θα ορίζεται μια καινούργια ερευνητική περιοχή η οποία «βαφτίστηκε» Υπολογιστικός Νευροεκφυλισμός (Computational Neurodegeneration) –η σχετική επίσημη ανακοίνωση αναμένεται τον ερχόμενο μήνα. Φαίνεται πως οι υπολογιστικοί βιοδείκτες μπορούν πράγματι στο κοντινό μέλλον να ξαναγράψουν τα… εγχειρίδια σε ό,τι αφορά τον τρόπο που ασκείται η ιατρική στους τομείς της πρόγνωσης, της διάγνωσης και της θεραπείας πλήθους νόσων. Θα παρακολουθούμε από κοντά το… ταξίδι του ελληνικού επιστημονικού «πλοίου της… υπολογιστικής αγάπης» για πολλούς ασθενείς και ελπίζουμε σύντομα οι επιστήμονες να έχουν να (βιο)δείξουν και εμείς να σας παρουσιάσουμε απτά αποτελέσματα.

Οι ασθένειες-στόχοι

Ολη η δουλειά των υπολογιστικών βιοδεικτών με τους οποίους έχει αρχίσει να καταπιάνεται το RCCBΜ αφορά, σύμφωνα με τους έλληνες ειδικούς που βρίσκονται πίσω της, μόνο τις αργά εξελισσόμενες ασθένειες. Ο κ. Βλάμος εξηγεί ότι «οι κύριοι στόχοι μας είναι τα νευροεκφυλιστικά και άλλα παρεμφερή τους νοσήματα – για παράδειγμα η νόσος Πάρκινσον, η νόσος Αλτσχάιμερ, η σκλήρυνση κατά πλάκας, η πλάγια μυοατροφική σκλήρυνση, η νευρομυϊκή πάθηση Charcot – Marie – Tooth και οι χρόνιες ημικρανίες. Αυτή τη στιγμή με τη μεθοδολογία που χρησιμοποιείται δεν έχει νόημα να αναζητούμε βιοδείκτες για μια ραγδαίως εξελισσόμενη νόσο αφού δεν θα μπορέσουμε ουσιαστικώς να προσφέρουμε τίποτα με τη χρήση τους – δεν υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος για να εξαχθούν οι βιοδείκτες και να παρέμβουμε με βάση αυτούς ώστε να δούμε αν κάποια θεραπευτικά σχήματα αποδίδουν στους εκάστοτε ασθενείς». Εκτός των στόχων βρίσκονται επίσης – τουλάχιστον προς το παρόν – ο καρκίνος και σοβαρές ιογενείς λοιμώξεις. «Η μεθοδολογία έρευνας που εφαρμόζεται θέλει ακόμη σημαντικές βελτιώσεις ώστε να εφαρμοσθεί σε ιογενείς λοιμώξεις όπου οι βιοδείκτες πρέπει να επικεντρωθούν σε ξενιστές ή στον καρκίνο όπου πρέπει να μοντελοποιηθεί ο αποσυντονισμός του ανθρώπινου οργανισμού» καταλήγει ο έλληνας ερευνητής.