Υπόγεια παιχνίδια στη σκακιέρα των Βαλκανίων

Μπορούν να ξυπνήσουν ξανά οι «δαίμονες του εθνικισμού» στα Βαλκάνια; Το ερώτημα αυτό έχει αρχίσει πλέον να απασχολεί εντονότατα όσους παρατηρούν στενά τις εξελίξεις στην περιοχή και κορυφαίοι παράγοντες της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) αντιλαμβάνονται ότι η περιοχή έχει μετατραπεί ξανά σε στίβο σκληρού ανταγωνισμού. Η εσωτερική πολιτική κατάσταση βρίσκεται σε πλήρη αναβρασμό, όπως αποδεικνύεται από τις σφοδρές αντιπαραθέσεις σε Σκόπια και Αλβανία, ενώ οι διεθνοτικές διαφορές αναζωπυρώνονται μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου ή μεταξύ Αλβανίας και πΓΔΜ. Η Βοσνία – Ερζεγοβίνη παραμένει δε μια «μαύρη τρύπα» χωρίς ξεκάθαρο μέλλον.

Την ίδια στιγμή, η Μόσχα επιδιώκει να εκμεταλλευθεί την απονεύρωση της ευρωπαϊκής παρουσίας στην περιοχή επί σειρά ετών λόγω και του εγκλωβισμού της ΕΕ στον «ιστό των πολυκρίσεων» (με την κρίση της ευρωζώνης και το Προσφυγικό να είναι οι σπουδαιότερες αυτών), ενισχύοντας την επιρροή της διακριτικά και παράλληλα επίμονα –με επίκεντρο τις σχέσεις με τον σερβικό παράγοντα, αλλά χωρίς να παραγνωρίζει τις ευκαιρίες που διανοίγονται σε Σκόπια και Μαυροβούνιο. Ολα αυτά λαμβάνουν χώρα σε μια περίοδο όπου η νέα αμερικανική κυβέρνηση, υπό τον Ντόναλντ Τραμπ, δεν έχει διαμορφώσει ακόμη στρατηγική για την περιοχή και δεν έχει καν στελεχώσει τις αρμόδιες υπηρεσίες του Στέιτ Ντιπάρτμεντ.

Η αδυναμία πρόβλεψης των κινήσεων της Ουάσιγκτον, η οποία διά της Συμφωνίας του Ντέιτον είχε εγγυηθεί τη μεταψυχροπολεμική τάξη πραγμάτων στα Βαλκάνια, αποτελεί παράγοντα που δεν μπορεί να αγνοηθεί από τους Ευρωπαίους. Τα Δυτικά Βαλκάνια θα μπορούσαν να μετατραπούν σε «μαύρη τρύπα» στην «πίσω αυλή» τους, με τις κρατικές δομές υπό κατάρρευση, καθώς και σε πεδίο ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων –παραδοσιακό στοιχείο της βαλκανικής σκακιέρας εδώ και αιώνες.

«Η γεωπολιτική επιστρέφει στα Βαλκάνια» παραδέχθηκε προς «Το Βήμα» ευρωπαίος αξιωματούχος στο περιθώριο της Συνόδου Κορυφής στις Βρυξέλλες. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι έπειτα από πάρα πολύ καιρό, το ζήτημα των Δυτικών Βαλκανίων που αφορά τα κράτη που δεν έχουν ενταχθεί στην ΕΕ (Σερβία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Αλβανία, Μαυροβούνιο, πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας), καθώς και το Κόσοβο, συζητήθηκε από τους ηγέτες του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και μάλιστα στο δείπνο εργασίας. Στα Συμπεράσματα εκφράστηκαν η ανησυχία για τους «εσωτερικούς παράγοντες» που τροφοδοτούν την αστάθεια, καθώς και η δέσμευση της ΕΕ στην υποστήριξη της «ευρωπαϊκής προοπτικής των Δυτικών Βαλκανίων και στην παροχή βοήθειας για την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που ζητεί η ΕΕ». Ωστόσο, το λεκτικό των Συμπερασμάτων δεν ήταν τόσο ισχυρό όσο αρχικά είχε διαμορφωθεί, και αυτό είναι ενδεικτικό της αμφιθυμίας μεταξύ των «28».

Ο προβληματισμός των Βρυξελλών είχε διαφανεί ήδη από την απόφαση της Φεντερίκα Μογκερίνι, της επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης (EEAS), να επισκεφθεί και τα 5+1 κράτη των Δυτικών Βαλκανίων στις αρχές Μαρτίου. Δεν είναι μόνο οι τοπικές αντιπαραθέσεις που τροφοδοτούν αυτόν τον προβληματισμό. Κορυφαίοι κοινοτικοί παράγοντες παραδέχονται σε ιδιωτικές συνομιλίες τους ότι η Ρωσία κινείται πλέον πολύ ενεργά στην περιοχή, αφιερώνοντας χρόνο, χρήμα και ανθρώπινους πόρους με σκοπό να αποσπάσει τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων από τη δυτική σφαίρα επιρροής ή τουλάχιστον να καθυστερήσει την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ. Η Βρετανία, που παρά το Brexit εξακολουθεί να βλέπει πιο στρατηγικά την περιοχή από άλλες χώρες, ανακοίνωσε διά στόματος της πρωθυπουργού Τερέζα Μέι στο πρόσφατο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ότι θα οργανώσει ειδική Σύνοδο Κορυφής για τα Δυτικά Βαλκάνια το 2018. Θα έχει φυσικά προηγηθεί, στις 12 Ιουλίου στην Τεργέστη, η Σύνοδος για τα Δυτικά Βαλκάνια στο πλαίσιο της Διαδικασίας του Βερολίνου που ξεκίνησε το 2014 (και στην οποία δυστυχώς δεν συμμετέχει η Ελλάδα).

Η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας βρίσκεται αυτή την περίοδο σε πλήρη πολιτική παράλυση, στοιχείο που προκαλεί ανησυχία και στην Αθήνα. Οι εκλογές του περασμένου Δεκεμβρίου, που πραγματοποιήθηκαν με μεγάλη καθυστέρηση, παρά τις πιέσεις της ΕΕ και την υπογραφή της Συμφωνίας του Πρίζνο, δεν κατάφεραν να άρουν το πολύμηνο αδιέξοδο στο οποίο είχε οδηγηθεί η χώρα μετά τις αποκαλύψεις για κατάχρηση εξουσίας, παράνομες παρακολουθήσεις και διαφθορά από την προηγούμενη κυβέρνηση του Νίκολα Γκρούεφσκι.

Το εθνικιστικό VMRO – DMPNE του Γκρούεφσκι κατέλαβε μεν την πρώτη θέση (μόλις για δύο έδρες), αλλά δεν κατάφερε να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο λόγος ήταν το «colpo grosso» του ηγέτη της αντιπολίτευσης Ζόραν Ζάεφ, ο οποίος ουσιαστικά συνήψε προεκλογικώς συμφωνία συνεργασίας με τα αλβανικά κόμματα. Η κατάσταση όμως ήταν πιο περίπλοκη, όπως απεδείχθη από την άρνηση του προέδρου της χώρας, Γκιόργκι Ιβανόφ, να δώσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στο αντιπολιτευόμενο SDSM του Ζάεφ. Ο λόγος δεν ήταν άλλος από τον φόβο που εξέφρασε ο κ. Ιβανόφ, που είχε επιλεγεί για το ανώτατο αξίωμα της χώρας από τον Νίκολα Γκρούεφσκι, ότι μια κυβέρνηση Ζάεφ θα υιοθετήσει την πλατφόρμα των Αλβανών της πΓΔΜ επί της οποίας συμφώνησαν όλα τα αλβανικά κόμματα έπειτα από σειρά συναντήσεων που είχαν υπό την αιγίδα του πρωθυπουργού της Αλβανίας Εντι Ράμα.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αλβανικός μεγαλοϊδεατισμός τρομάζει τους υποστηρικτές του «μακεδονισμού» στα Σκόπια. Ο κ. Ζάεφ (που για να καθησυχάσει την κοινή γνώμη τόνισε ότι στο ζήτημα της ονομασίας δεν πρόκειται να υποχωρήσει από τις πάγιες θέσεις της χώρας) ομιλεί για πραξικόπημα. Την ίδια στιγμή όμως, ο πρόεδρος Ιβανόφ, με επιστολή που έστειλε προς τους ηγέτες της ΕΕ εν όψει της τελευταίας Συνόδου Κορυφής, προειδοποίησε για τις προσπάθειες που καταβάλλουν δυτικές δυνάμεις να επιβάλουν στη χώρα του μια πολιτική πλατφόρμα «γραμμένη στα Τίρανα». Το βασικό αίτημα αυτής της ενιαίας πλατφόρμας είναι να αναγνωριστεί η αλβανική γλώσσα ως επίσημη γλώσσα της πΓΔΜ. Τα Τίρανα δεν αρνούνται ότι ενδιαφέρονται πολύ για τους ομοϊδεάτες τους στα Σκόπια. «Αποτελεί συνταγματική μας υποχρέωση να ανησυχούμε για την κατάσταση των Αλβανών πέραν των συνόρων μας» δήλωσε ο υπουργός Εξωτερικών Ντμίτρι Μπουσάτι. Ο δε Εντι Ράμα έγραψε στο Facebook: «Χωρίς Αλβανούς, δεν υπάρχει «Μακεδονία»»!

Ο Ζάεφ και οι αλβανοί σύμμαχοί του επιδιώκουν να παρακάμψουν το προεδρικό βέτο μέσω του Κοινοβουλίου. Συγκεκριμένα, το SDSM δηλώνει ότι προτίθεται να κινήσει άμεσα τις διαδικασίες για τη σύγκληση της Βουλής προκειμένου να εκλεγεί πρόεδρος από τα κόμματα της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, πιθανότατα από το DUI του Αλί Αχμέτι. Μετά θα αρχίσει να τρέχει η συνταγματική προθεσμία των 10 ημερών εντός των οποίων ο κ. Ιβανόφ πρέπει να αναθέσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Σύμφωνα με πληροφορίες, ο στόχος είναι η εκλογή προέδρου να πραγματοποιηθεί προτού καταφθάσει στα Σκόπια την προσεχή Τρίτη ο επίτροπος Διεύρυνσης της ΕΕ Γιοχάνες Χαν. Το κόμμα του κ. Γκρούεφσκι επιμένει στη διεξαγωγή νέων εκλογών, ενώ οι οπαδοί του έχουν βγει στους δρόμους διαδηλώνοντας για την απειλή εναντίον της κρατικής κυριαρχίας.

Κινητικότητα στους κόλπους του αλβανικού παράγοντα επικρατεί και στο Κόσοβο. Στο επίκεντρο βρίσκεται η απόφαση του προέδρου Χασίμ Θάτσι να παραδώσει στην κυβέρνηση και στο Κοινοβούλιο κείμενο νομοσχεδίου για τη μετατροπή της Δύναμης Ασφαλείας σε Ενοπλες Δυνάμεις. Η κίνηση αυτή προκάλεσε αντίδραση, όχι μόνο στο Βελιγράδι, καθώς ο Πρωθυπουργός και υποψήφιος πρόεδρος της χώρας Αλεξάνταρ Βούτσιτς τόνισε ότι κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να γίνει αποδεκτό, αλλά επίσης στο ΝΑΤΟ και στην Ουάσιγκτον (σ.σ.: «Το Βήμα» είναι ενήμερο για τηλεφωνήματα στελεχών του Στέιτ Ντιπάρτμεντ σε αξιωματούχους του Κοσόβου). Το στοιχείο που παρουσιάζει ενδιαφέρον όμως είναι ότι η κίνηση Θάτσι πραγματοποιήθηκε έπειτα από πρόσφατη επίσκεψή του στην Αλβανία, ενώ νωπό είναι ακόμη το επεισόδιο της απόπειρας «εισβολής» σερβικού τρένου στο Βόρειο Κόσοβο. Σύμφωνα με ευρωπαϊκούς διπλωματικούς κύκλους, η αποφασιστικότητα του κ. Θάτσι εντάσσεται στους σχεδιασμούς μιας πιθανής πρόωρης εκλογικής αναμέτρησης.

Η περίπτωση του Μαυροβουνίου

Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι πολιτικές και οικονομικές σχέσεις της Μόσχας με την Ποντγκόριτσα ήταν πολύ καλές. Ωστόσο, τα πράγματα άλλαξαν όταν το Μαυροβούνιο άρχισε να κινείται για ένταξη στο ΝΑΤΟ και το 2015 υποστήριξε τις ευρωπαϊκές κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας σε σχέση με την Ουκρανία. Τότε, η Ρωσία ξεκίνησε να υποστηρίζει την αντιπολίτευση και συγκεκριμένα το Δημοκρατικό Μέτωπο (DF).

Σύμφωνα με πληροφορίες ευρωπαϊκών μυστικών υπηρεσιών, η Μόσχα ξεκίνησε να συνδράμει την αντιπολίτευση στο Μαυροβούνιο λίγους μήνες πριν από τις βουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου του 2016 με την ενεργοποίηση και αξιωματούχων του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών. Από την άποψη αυτή, η σύλληψη 20 Σέρβων που κατηγορήθηκαν για τον σχεδιασμό ένοπλων επιθέσεων εναντίον κυβερνητικών θεσμών, ακόμη και για τη δολοφονία του τότε πρωθυπουργού Μίλο Τζουκάνοβιτς, θα μπορούσε να είναι αληθής, αν και σαφείς αποδείξεις δεν υπάρχουν. Αυτό που είναι σίγουρο είναι η απόπειρα αποσταθεροποίησης.

Η διείσδυση της Μόσχας και οι σχέσεις με Σερβία και Βοσνία

Η κατάσταση στα Σκόπια και η ευρύτερη κινητικότητα του αλβανικού παράγοντα, η οποία κατά ορισμένους υποκινείται διαχρονικά από τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχει προσφέρει πεδίο δόξης στη Μόσχα. Η ρωσική πλευρά υποστήριξε τους διαδηλωτές του Γκρούεφσκι και καταφέρθηκε εναντίον των Τιράνων, τα οποία και κατηγόρησε ότι ενεργούν με βάση «τον χάρτη της Μεγάλης Αλβανίας». Ο αλβανικός παράγοντας πάντως δημιουργεί ανησυχίες στη Μόσχα και για τις διασυνδέσεις του με τον ισλαμικό εξτρεμισμό. Υπενθυμίζεται ότι το 2015 ο ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ είχε μιλήσει για νέα απόπειρα «έγχρωμης επανάστασης α λα Ουκρανία» όταν διαδηλωτές είχαν βγει στους δρόμους εναντίον, τότε, της κυβέρνησης Γκρούεφσκι. Γενικότερα, η ρωσική παρουσία στη χώρα αυξάνεται, ενώ σύμφωνα με ορισμένες πληροφορίες η Μόσχα πρόσφερε το 2015 τόσο στον Γκρούεφσκι όσο και στον πρώην επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών Σάσα Μιχάλκοφ τη δυνατότητα να μεταβούν στη Ρωσία.

Η ρητορική της Μόσχας δεν είναι διόλου τυχαία. Σύμφωνα με όσα εκμυστηρεύθηκαν στο «Βήμα» ευρωπαίοι και αμερικανοί αξιωματούχοι τις τελευταίες εβδομάδες, μπορεί τα Δυτικά Βαλκάνια να μην αποτελούν επισήμως ύψιστη προτεραιότητα στο πλαίσιο του Δόγματος Εξωτερικής Πολιτικής της Ρωσίας, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι έχουν χάσει τη στρατηγική τους σημασία για τη Μόσχα. Η περιοχή αποτελεί άλλωστε πεδίο παραδοσιακού ανταγωνισμού με τη Δύση.

Το βασικό ενδιαφέρον της Μόσχας δεν σχετίζεται τόσο με την ευρωπαϊκή προοπτική των Δυτικών Βαλκανίων, καθώς οι οικονομικοί και εμπορικοί δεσμοί των χωρών της περιοχής με την ΕΕ είναι στενότεροι. Αφορά κυρίως την αποτροπή περαιτέρω διεύρυνσης του ΝΑΤΟ στην περιοχή. Ετσι εξηγείται η έντονη ενόχληση των Ρώσων επειδή το Μαυροβούνιο βρίσκεται ένα βήμα πριν από την ένταξή του στην Ατλαντική Συμμαχία. Παράλληλα, η γεωγραφική θέση των Δυτικών Βαλκανίων (ιδιαίτερα της Σερβίας) κρίνεται ως βαρύνουσα για τους ενεργειακούς σχεδιασμούς της ρωσικής ηγεσίας, στους οποίους πρωταγωνιστούν τρεις εταιρείες: η Gazprom, η Lukoil και η Zarubezhneft.

Ωστόσο, με πολιορκητικό κριό τις σχέσεις με τη Σερβία και τη Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας (οι σχέσεις της Μόσχας με τον ηγέτη της τελευταίας Μίλοραντ Ντόντικ είναι βαθιές), η ρωσική πλευρά προσπαθεί να επεκταθεί. Στο «οπλοστάσιο» της Μόσχας έχει προστεθεί η αξιοποίηση της «ήπιας ισχύος». Με οχήματα τη δραστηριότητα της Rossotrudnichestvo, του βασικού θεσμού για την εφαρμογή αυτής της πολιτικής, τη δράση δεξαμενών σκέψης όπως του Ρωσικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Σπουδών (RISI) του οποίου ηγείται ο Λεονίντ Ρεσέτνικοφ, πρώην υψηλόβαθμο στέλεχος της Υπηρεσίας Εξωτερικών Πληροφοριών (SVR) της Ρωσίας, τις υπόγειες και εμφανείς σχέσεις της Ρωσικής και της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, την προπαγάνδα που μεταφέρουν μέσα ενημέρωσης όπως το Sputnik, αλλά και τις σχέσεις με συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα, η Μόσχα προσπαθεί να διευρύνει την επιρροή της.

Η Σερβία είναι η «χώρα-έπαθλο» για τη Μόσχα. Η σημασία που αποδίδει η Ρωσία στις σχέσεις με τη Σερβία αποδεικνύεται από τη νέα επίσκεψη ρώσου αξιωματούχου, του αναπληρωτή υπουργού Εξωτερικών Μιχαήλ Μπογκντάνοφ στις 10 Μαρτίου στο Βελιγράδι. Ο κ. Μπογκντάνοφ συναντήθηκε τόσο με τον πρωθυπουργό Βούτσιτς όσο και με τον απερχόμενο πρόεδρο της Δημοκρατίας Τόμισλαβ Νίκολιτς που διατηρεί στενές σχέσεις με τη Μόσχα.

Οι ρωσοσερβικές διαβουλεύσεις φέρονται να εστίασαν τόσο στις προετοιμασίες της επίσκεψης του ρώσου πρωθυπουργού Ντμίτρι Μεντβέντεφ στη Σερβία όσο και εκείνης του κ. Βούτσιτς στη Μόσχα. Υπενθυμίζεται ότι στις 2 Απριλίου διεξάγονται στη Σερβία προεδρικές εκλογές και ο κ. Βούτσιτς αποτελεί τον επικρατέστερο υποψήφιο. Ο κ. Βούτσιτς επιδιώκει να ισορροπήσει μεταξύ ΕΕ και Ρωσίας, πράγμα δύσκολο. Παράλληλα, η Μόσχα προωθεί την προμήθεια αεροσκαφών MIG-29 στη Σερβία.