Ηλιόλουστο πρωινό του Μαρτίου. Η Πανεπιστημίου γεμάτη από οχήματα και καυσαέρια. Στα πεζοδρόμια, διαβάτες: πολυάσχολοι, άεργοι, άνεργοι. Στις σκάλες της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (ΕΒΕ) γιαπωνέζοι τουρίστες αυτοφωτογραφίζονται. Μέσα, το Αναγνωστήριο σχεδόν γεμάτο από νέους και νέες, με λευκές ποδιές και πλαστικά γάντια. Ετοιμάζουν τα βιβλία για την ασφαλή μεταφορά τους στις καινούργιες εγκαταστάσεις της Βιβλιοθήκης στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ). Χιλιάδες βιβλία ντύνουν ακόμη τα υψηλότατα, κομψά βιβλιοστάσια. Ανείπωτη ομορφιά της ανθρώπινης Βίβλου με όλη τη θρησκευτική και θεολογική σημασία. Στις βιβλιοθήκες θυμάμαι πάντα το εφιαλτικό φιλμ του Τριφό «Φαρενάιτ 451» (1966) και τις φλόγες της αλεξανδρινής βιβλιοθήκης. Ομως η Εθνική Βιβλιοθήκη ασφαλής. Αριστοκρατική και υπερήφανη ακόμη και με τα ελάχιστα ψιχία του Ελληνικού Δημοσίου.
Αυτή λοιπόν την εποχή η ΕΒΕ μετακομίζει στο Φάληρο. Νέες, σύγχρονες φωτεινές αίθουσες-βιβλιοθήκες, αναγνωστήρια, εργαστήρια. Το Βαλλιάνειο Μέγαρο αδειάζει αλλά δεν παροπλίζεται. Θα ανακαινιστεί. Θα εξακολουθήσει να λειτουργεί εκεί το επιβλητικό και φιλικό Αναγνωστήριό του. Εκτός από βιβλία αναφοράς, θα διαθέτει επίσης μια καλή συλλογή με τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας γραμματείας. Δεν θα προορίζεται για την έρευνα: θα είναι πρωτίστως κυψέλη αναγνωστικής χαράς. Θα φιλοξενεί επίσης συνέδρια, επιστημονικά συμπόσια, πολιτιστικές εκδηλώσεις. Θα ορθώνεται πάντα εκεί, μέρος της λεγόμενης Αθηναϊκής Τριλογίας: μαζί με το ανεκτικό Πανεπιστήμιο, λόγω ασύλου (!), και την ψηλομύτα Ακαδημία…
Στην αίθουσα των παλαιτύπων με δέχθηκε ο ελλογιμότατος κ. Σταύρος Ζουμπουλάκης, πρόεδρος της ΕΒΕ. Θέμα συζήτησης: βιβλιοθήκη, βιβλία, ανάγνωση, γραφή, δημιουργία. «Είμαστε σε μια εποχή» μου λέει «στην οποία όλα μεταβάλλονται γρήγορα και πολλές φορές ολωσδιόλου απρόβλεπτα. Αυτή την εξέλιξη ακολουθούν και οι βιβλιοθήκες. Κανείς δεν γνωρίζει πώς θα είναι οι βιβλιοθήκες του μέλλοντος. Κανείς δεν γνωρίζει πώς θα είναι το βιβλίο του μέλλοντος. Η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη ξεκινά από ένα πολύ μακρινό παρελθόν. Μένει αφοσιωμένη στο παρόν, αλλά νοιάζεται (στο μέτρο του δυνατού) και για το μέλλον. Η Νέα Βιβλιοθήκη δεν μπορεί παρά να εκσυγχρονισθεί, να εμπλουτισθεί, να παρακολουθήσει την τεχνολογία. Ομως ο κύριος ρόλος της είναι να προσκαλέσει τον αναγνώστη, να προκαλέσει την ανάγνωση. Χρησιμοποιώ τον όρο «αναγνώστης», όχι την κακόζηλη λέξη «χρήστης». Η λέξη «αναγνώστης» ορίζει μια πολιτιστική στάση και συμπεριφορά –όχι μια τεχνική δεξιότητα, όπως η λέξη «χρήστης»».
Γιώργης Γιατρομανωλάκης: Σήμερα, καθώς το Διαδίκτυο, η τεχνολογία γενικότερα, κάνει εύκολη την πρόσβαση στις βιβλιοθήκες, ενώ είσαι μέσα στο σπίτι σου, γιατί πρέπει να καταφύγεις σε μια αυστηρή και συχνά άβολη βιβλιοθήκη;
Σταύρος Ζουµπουλάκης: «Πρώτον, ένας αναγνώστης, πολύ περισσότερο ένας ερευνητής, δεν μπορεί να τα βρει όλα μέσα από το Διαδίκτυο. Δεύτερον, οι σημερινές βιβλιοθήκες, και οπωσδήποτε η νέα ΕΒΕ, συνιστούν μέρος μιας ερευνητικής και αναγνωστικής συλλογικότητας. Ο παλαιός «μοναχός αναγνώστης» εξακολουθεί να εργάζεται στην ησυχία και στην αυστηρότητα της βιβλιοθήκης, όμως την ίδια στιγμή μετέχει σε μια ιδιότυπη αναγνωστική κοινότητα. Ο αναγνώστης έχει την ηρεμία που χρειάζεται. Ομως, όταν κάποια στιγμή το επιθυμήσει, αποβάλλει τον ασκητικό χαρακτήρα του. Παλαιότερα σε μια βιβλιοθήκη ούτε έναν καφέ δεν μπορούσες να έχεις. Σήμερα οι σύγχρονες βιβλιοθήκες διαθέτουν όχι μόνο ένα κυλικείο, έχουν γυμναστήρια. Προσφέρουν ακόμη και γιόγκα».
Γ. Γ.: Ποιο είναι το κρίσιμο ζήτημα/ζητούμενο των βιβλιοθηκών, άρα και της ΕΒΕ;
Σ. Ζ.: «Το κρίσιμο ζήτημα της ΕΒΕ, αλλά και όλων των μεγάλων βιβλιοθηκών, είναι οι συλλογές τους, ο πλούτος των συλλογών τους. Για τη συγκρότηση των συλλογών πρέπει να υπάρχει μια επιστημονική ομάδα που θα ερευνά τη διεθνή βιβλιογραφία και θα επιλέγει. Εξυπακούεται πως καμιά βιβλιοθήκη δεν μπορεί να έχει όλα τα βιβλία όλων των επιστημονικών περιοχών. Αυτό ούτε στις πλούσιες βιβλιοθήκες της Ευρώπης και της Αμερικής δεν γίνεται. Καμιά δεν μπορεί να τα έχει όλα. Αλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι υπάρχει και ο διαδανεισμός. Μια βιβλιοθήκη μπορεί να δανείζει βιβλία σε άλλες για τις ειδικές ανάγκες κάποιων αναγνωστών της».
Γ. Γ.: Σε ποιον ερευνητικό τομέα θα πρέπει να στραφεί η ΕΒΕ, με τα μέσα και τους πόρους που διαθέτει; Ποια συλλογή φιλοδοξεί να συγκροτήσει κάποια στιγμή η ΕΒΕ που θα είναι μοναδική στο είδος της;
Σ. Ζ.: «Θα είμαστε ευτυχείς να μπορέσουμε να καταρτίσουμε μια μεγάλη συλλογή βιβλίων και τεκμηρίων εν γένει που θα αφορά τον ελληνικό πολιτισμό, τη διαχρονία του από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα και, επιπλέον, την πρόσληψή του τόσο από την Ανατολή (Αραβες κ.λπ.) όσο και από τη Δύση. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η ύπαρξη μιας εξειδικευμένης επιστημονικής ομάδας».
Γ. Γ.: Βιβλιοθήκες, Παιδεία ή ό,τι άλλο σχετικό, χωρίς χρήματα δεν γίνεται;
Σ. Ζ.: «Η ΕΒΕ εδώ και 15 χρόνια δεν μπορούσε να αγοράσει βιβλία. Είχε περιορισθεί στην κατά νόμον κατάθεση των ελλήνων εκδοτών. Εσύ, εγώ, παρά την οικονομική δυσπραγία, αγοράζουμε βιβλία. Ομως εδώ και δύο σχεδόν δεκαετίες δεν έχει έρθει στην ΕΒΕ κανένα ξένο βιβλίο ή περιοδικό. Μέχρι πρόσφατα ο προϋπολογισμός της, 250.000 έως 280.000 ευρώ ετησίως, μόλις που αρκούσε για να εξυπηρετεί ένα δάνειό της. Τώρα πια έχουμε προϋπολογισμό. Εχουμε αρχίσει ήδη να αγοράζουμε βιβλία».
Γ. Γ.: Αυτή η μετακόμιση αποτελεί, θα έλεγα, και ένα είδος ανασκαφής. Ελέγχονται χώροι που επί δεκαετίες παρέμεναν αδρανείς ή ανεξέλεγκτοι. Η μετακόμιση-ανασκαφή έφερε κάτι στο φως; Βρέθηκαν σκελετοί ξεχασμένων βιβλίων;
Σ. Ζ.: «Βεβαίως. Εχουμε, μεταξύ πολλών άλλων, δύο ανακαλύψεις. Πρώτον, ένα πλήθος από παλαίτυπα βιβλία που είχαν ξεχασθεί ανάμεσα στα κοινά βιβλία πηγαίνουν στην αρμόδια θέση τους. Η συλλογή των παλαιτύπων αυξήθηκε. Δεύτερον, Περίπου 20.000 βιβλία, όλων των περιόδων, που είχαν κάποια στιγμή εισαχθεί στην ΕΒΕ, παρέμεναν «άφαντα». Δεν είχαν καταλογογραφηθεί. Ούτε στα χειρόγραφα δελτία, ούτε ηλεκτρονικά. Ξαφνικά είχαμε μια Δεύτερη Παρουσία 20.000 περίπου βιβλίων. Και κάτι άλλο: δίπλα στα τμήματα συντήρησης ψηφιοποίησης, βιβλιοδεσίας κ.λπ., θα λειτουργήσει και εθνικό καταλογογραφικό κέντρο. Κάθε εισαγόμενο βιβλίο θα καταλογογραφείται άπαξ και διά παντός. Θα εκλείψει έτσι ο παραλογισμός κάθε ελληνική βιβλιοθήκη να κάνει τη δική της καταλογογράφηση ξεχωριστά».
Γ. Γ.: Θα προβαίνει η ΕΒΕ, όπως λ.χ. οι αρχαίες βιβλιοθήκες, της Αλεξάνδρειας κυρίως, σε δικές της εκδόσεις;
Σ. Ζ.: «Βεβαίως. Πέρα από τους καταλόγους, τα ενημερωτικά δελτία κ.λπ., θα υπάρχουν και εκδόσεις της ΕΒΕ που θα σχετίζονται με την ουσία της: το βιβλίο. Η ΕΒΕ έχει ήδη προτείνει τη συγγραφή ενός βιβλίου που, όσο και να ακούγεται απίστευτο, δεν υπάρχει: Η ιστορία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. Ο κ. Βαγγέλης Καραμανωλάκης με μια ομάδα ειδικών έχει αναλάβει τη συγγραφή αυτής της ιστορίας».
Γ. Γ.: Ενα από τα ζητούμενα της Παιδείας είναι και η αναγνωστική αγωγή. Δεν γνωρίζω το ποσοστό της ελληνικής φιλαναγνωσίας. Εσείς, η ΕΒΕ, ποιους τρόπους προτείνετε σχετικά, δεδομένου μάλιστα ότι το δημόσιο σχολείο, για λόγους πολλούς, παραμένει μάλλον αμήχανο σε αυτού του είδους τις δραστηριότητες.
Σ. Ζ.: «Η ΕΒΕ δεν πρόκειται να λύσει το πρόβλημα αυτό από μόνη της. Η ΕΒΕ δεν μπορεί να είναι η πρώτη βιβλιοθήκη που θα επισκεφθεί κάποιος. Η πρώτη βιβλιοθήκη είναι η βιβλιοθήκη του σπιτιού. Οι πρώτοι συναναγνώστες του παιδιού, οι γονείς. Υστερα έρχεται το σχολείο. Η δημοτική βιβλιοθήκη κ.λπ. Οσον αφορά την ΕΒΕ, και σύμφωνα με τη βούληση του ΚΠΙΣΝ, θα υπάρχει και τμήμα δανειστικής βιβλιοθήκης. Τα παιδιά μπορούν να έρχονται εδώ από πολύ μικρά. Μπορούν να διαβάζουν. Να γράφουν. Να ακούνε μουσική. Να γράφουν μουσική. Να βλέπουν βίντεο, να γράφουν βίντεο. Αυτή η δανειστική βιβλιοθήκη έχει ρόλο απολύτως μυητικό. Στην ανάγνωση. Στη γραφή. Στον πολιτισμό. Κατόπιν θα οδηγηθούν, όσοι θέλουν, και στους άλλους θησαυρούς της Βιβλιοθήκης. Θα είναι ανοιχτοί σε όλους, αλλά οι επισκέπτες δεν θα μπορούν να αγνοούν τους κανόνες μιας βιβλιοθήκης. Είναι και αυτό μέρος της παιδείας τους».
Γ.Γ.: Πώς βλέπετε αυτή τη συνύπαρξη της ΕΒΕ με το όλο ΚΠΙΣΝ, τη Λυρική, αλλά και το μεγάλο πάρκο;
Σ. Ζ.: «Βρίσκονται όλα σε έναν κοινό χώρο, αλλά είναι πράγματα διακριτά μεταξύ τους. Την ίδια στιγμή το ένα βοηθά το άλλο. Ενας που έρχεται να μελετήσει, μπορεί να χαρεί και μια παράσταση της Λυρικής. Ή μια βόλτα στο πάρκο. Και αντιστρόφως. Ολα τείνουν σε μια γενικότερη παιδαγωγία. Ταυτόχρονα δεν πρέπει να συγχέουμε τον ρόλο της Λυρικής και της ΕΒΕ. Δεν μου αρέσει αυτό που συχνά ακούμε για ανάγκη εξωστρέφειας. Ενα αναγνωστήριο δεν μπορεί να λειτουργεί με όρους εξωστρέφειας. Το αναγνωστήριο, η βιβλιοθήκη εν γένει, είναι ένας χώρος όπου παύει ο θόρυβος του κόσμου. Είναι χώρος ησυχίας. Με την έξοδό του από το αναγνωστήριο, μπορεί κάποιος να χαρεί έναν άλλον χώρο. Αλλες παρέες. Η ανάγνωση, ακόμη και όταν γίνεται μαζί με άλλους, σε έναν δημόσιο χώρο, είναι διαδικασία απολύτως προσωπική».
Γ. Γ.: Τελειώνοντας να πω ότι με ενδιαφέρουν μυθιστορήματα που έχουν θέμα τις δημόσιες βιβλιοθήκες. Θυμίζω το «Ενα πτώμα στη βιβλιοθήκη» της Αγκαθα Κρίστι, το «Φαρενάιτ 451» του Ρέι Μπράντμπερι, το «Αντίο Κολόμπους» του Φίλιπ Ροθ, τη «Βιβλιοθήκη της Βαβέλ» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, το «Ονομα του Ρόδου» του Ουμπέρτο Εκο και βέβαια τον Χάρι Πότερ μέσα στις βιβλιοθήκες. Ας μου επιτραπεί να προσθέσω το σχετικό κεφάλαιο του «Μεγάλου Ανατολικού» του Ανδρέα Εμπειρίκου που περιγράφει τη βιβλιοθήκη του υπερωκεανίου!
Σ. Ζ.: Σωστά. Ενδεχομένως υπάρχουν και άλλα πολλά. Πάντως είναι απολύτως βέβαιο ότι ο Εκο, λόγου χάρη, δεν θα μπορούσε να γράψει το «Ονομα του Ρόδου» αν δεν είχε φάει τη ζωή του μέσα στις βιβλιοθήκες. Και ο Κ. Π. Καβάφης γραμματικός και βιβλιόφιλος είναι, αν κρίνουμε και από τη δημοσιευμένη βιβλιοθήκη του».
Γ. Γ.: Χαίρομαι πολύ που τον θυμήθηκες. Ιδού λοιπόν:
Λυσίου γραμματικού τάφος
Πλησιέστατα, δεξιά που μπαίνεις, στην βιβλιοθήκη
της Βηρυτού θάψαμε τον σοφόν Λυσία,
γραμματικόν. Ο χώρος κάλλιστα προσήκει.
Τον θέσαμε κοντά σ’ αυτά του που θυμάται
ίσως κ’ εκεί –σχόλια, κείμενα, τεχνολογία,
γραφές, εις τεύχη ελληνισμών πολλή ερμηνεία.
Κ’ επίσης έτσι από μας θα βλέπεται και θα τιμάται
ο τάφος του, όταν που περνούμε στα βιβλία.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
