Τσέσλαφ Μίλος: Πρωτοπόρος στην καταδίκη του ολοκληρωτισµού

Στο Παρίσι τότε οι περισσότεροι διανοούμενοι θαύμαζαν τη ζωή στις σοσιαλιστικές χώρες και θεωρούσαν τον Μίλος στην καλύτερη περίπτωση ανόητο που άφηνε τον κόσμο του μέλλοντος για να επιστρέψει στον κόσμο του παρελθόντος –με εξαίρεση τον Καμί που τον υποστήριξε. Εκείνο που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν ήταν πως η αποδοχή στην αρχή του κομμουνισμού εκ μέρους των διανοουμένων στις σοσιαλιστικές χώρες ήταν συνέπεια της απόρριψης του καπιταλισμού στη χειρότερη εκδοχή του. Αλλά η ουσία της Αιχμάλωτης σκέψης βρισκόταν αλλού: στο πόσο ευάλωτος είναι ο νους (και κατά συνέπεια η συνείδηση) όταν καταλαμβάνεται από τις πολιτικο-οικονομικές θεωρίες και στο πόσο εύκολα αποδέχεται τον τρόμο του ολοκληρωτισμού στο όνομα ενός υποθετικού μέλλοντος. Κατά συνέπεια η αιχμάλωτη σκέψη είναι ο φόβος του να σκέπτεται κανείς για τον εαυτό του. Που για να τον υπερβεί θα πρέπει να υποστηρίζει δημοσίως το δόγμα κι ας το αμφισβητεί ιδιωτικώς, γιατί τα πλεονεκτήματα του δόγματος δεν είναι ορατά. Ως εκ τούτου δεν είναι ανεξήγητο που τόσο συχνά άτομα ευαίσθητα ενστερνίζονται ή δικαιολογούν την καθεστωτική βία.

Η Νέα Πίστη

Θα πρέπει εδώ να προστεθούν και άλλοι, εξίσου σημαντικοί παράγοντες: Η επιθυμία της αρμονίας και της ευτυχίας ως υπέρβαση του φόβου. Η ανάγκη να βγει κάποιος από τη μιζέρια ή την καταστροφή. Το ξεπέρασμα της αποξένωσης. Η εγγύτητα των ανθρώπων. Το μείζον κοινό γνώρισμα: η γλώσσα. Κι ας μην αγνοούμε έναν ακόμη βασικό παράγοντα: τη γοητεία της θυσίας ή του μαρτυρίου ανάμεσα στους συγγραφείς και τους διανοούμενους. Σε έναν κόσμο που έβγαινε από το σφαγείο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ο κομμουνισμός ήταν η Νέα Πίστη. Οπως ήταν και για τον Μίλος που στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής της Πολωνίας δημοσίευε ποιήματα σε παράνομα αντιστασιακά έντυπα και με τη λήξη του πολέμου διορίστηκε μορφωτικός ακόλουθος, για να έλθει πολύ σύντομα σε ρήξη με το καθεστώς εγκαταλείποντας μια θέση που άλλοι θα τη θεωρούσαν ζηλευτή.

Τα χαρακτηριστικότερα κεφάλαια του βιβλίου που είναι και τα πλέον έκτυπα παραδείγματα της αιχμάλωτης σκέψης αναφέρονται σε τέσσερις συγγραφείς, γνωστούς ή φίλους του Μίλος, που τους δίνει τα ονόματα Αλφα, Βήτα, Γάμα και Δέλτα.

Ο καθολικός ηθικολόγος

Ο Αλφα είναι ο ηθικολόγος, ο καθολικός που συναρπάζεται από τις τραγικές ηθικές συγκρούσεις και βασανίζεται από το αίνιγμα της καθαρότητας. Επειτα από εσωτερικό αγώνα δέχεται τη Νέα Πίστη, η οποία στην αρχή τον ευχαριστεί και τον ενθουσιάζει σε τέτοιο βαθμό που για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της πηγαίνει και δίνει διαλέξεις στους εργάτες. Αλλά για το καθεστώς δεν αρκεί ούτε η μεταστροφή ούτε η σιωπηλή υπακοή. Ο διανοούμενος παραμένει ύποπτος και πρέπει να δηλώνει συνεχώς την υπακοή και την υποστήριξή του στο καθεστώς, ειδάλλως τα πάντα μπορούν να ερμηνευθούν ως ενδείξεις των πολιτικών του προτιμήσεων, ακόμη και οι γραβάτες που φοράει.

Ομως ούτε κι αυτό αρκεί. Η παλιά πίστη του Αλφα είναι το σημάδι του Κάιν που για να το σβήσει θα πρέπει να προβεί σε δημόσια αυτοκριτική προσβάλλοντας την ίδια του την προσωπικότητα. Κι επιπλέον να στραφεί δημοσίως και να καταδικάσει την Καθολική Εκκλησία με τον πιο κατηγορηματικό και επιθετικό τρόπο.

Ο απογοητευμένος πιστός

Ο Βήτα είχε τραγική ζωή. Το 1942 είναι είκοσι ετών και δημοσιεύει τα ποιήματά του στον αντιστασιακό Τύπο. Κάποια μέρα τον συλλαμβάνουν οι Αρχές Κατοχής και τον στέλνουν στο Αουσβιτς, όπου παραμένει επί δύο χρόνια καταφέρνοντας να επιβιώσει. Οταν ελευθερώνεται και επιστρέφει στην Πολωνία γράφει ένα βιβλίο με τις εμπειρίες του. Το βιβλίο είναι «ψυχρό», «αντικειμενικό» και γι’ αυτό δύο φορές ανατριχιαστικό. Υπάρχουν απίστευτες σκηνές, όπως εκείνη με μια εβραία μητέρα η οποία σπρώχνει το παιδί της μακριά της ώστε να μην την εκλάβουν ως μητέρα αλλά ως ανύπαντρη γυναίκα που ούσα μόνη της θα της έδιναν να κάνει μια δουλειά αντί να τη στείλουν με τις υπόλοιπες εβραίες μητέρες και τα παιδιά τους στον θάλαμο αερίων.

Μια τέτοια μαρτυρία από μόνη της αρκεί για να προκαλέσει απίστευτο σοκ. Ο Βήτα θαυμάζει τη Νέα Πίστη και τον ιστορικό υλισμό που του επιτρέπει να αναχθεί σε «ανώτερο επίπεδο» και να δει την ανθρωπότητα ως υλικό της Ιστορίας. Ομως το ιδεολόγημά του βρίσκεται σε αναντιστοιχία με το ιδεολόγημα του καθεστώτος και αυτά που λέει για το Αουσβιτς δεν ανταποκρίνονται στις καθεστωτικές προδιαγραφές σύμφωνα με τις οποίες εκείνο που θα έπρεπε να κάνει ήταν να επικεντρωθεί στην ηθική δύναμη και στην ηρωική συμπεριφορά των σοβιετικών κρατουμένων.

Ο Βήτα τότε συνειδητοποιεί ότι τα λογοτεχνικά βιβλία είναι άχρηστα για το κίνημα και πως τα μόνα που χρειάζονται είναι κείμενα καθαρά πολιτικής προπαγάνδας. Γίνεται μέλος του κόμματος και αρχίζει να γράφει δηλητηριώδη άρθρα εναντίον των ΗΠΑ.

Θα περίμενε κανείς ένας τέτοιος άνθρωπος να μη φθάσει στο σημείο να αυτοκτονήσει (ο Βήτα αυτοκτόνησε στο διαμέρισμά του στη Βαρσοβία) αλλά ο Μίλος το εξηγεί με τρόπο αφοπλιστικό: Το χάσμα ανάμεσα στα όσα συνελάμβανε ο νους του Βήτα και στα όσα έλεγε δημοσίως βάθαινε κάθε μέρα και περισσότερο. Η αυτοχειρία ήταν το αναπόφευκτο τέλος στο ψυχικό και συνειδησιακό του μαρτύριο.

Ο σκλάβοςτης Ιστορίας

Ο Γάμα είναι ένα είδος σκλάβου της Ιστορίας. Τυπικός υπηρέτης του συστήματος, στέλεχος του μηχανισμού που τον στέλνουν στο εξωτερικό να «προσηλυτίσει» και άλλους στη Νέα Πίστη. Με άλλα λόγια, για να μειώσει τον αριθμό όσων εξακολουθούν να σκέπτονται ελεύθερα.

Ο μεθυσμένοςτροβαδούρος

Τέλος ο Δέλτα είναι ένας τροβαδούρος συνεχώς μεθυσμένος (Οσοι έχουμε επισκεφθεί χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού έχουμε δει αρκετούς παρόμοιους.) Κάποτε διασκέδαζε τους Πολωνούς με τα ποιήματά του. Τώρα προσπαθεί να είναι αρεστός στις Αρχές, με αβέβαια αποτελέσματα. Αλλοτε τον ανέχονται κι άλλοτε πέφτει σε δυσμένεια.

Αυτά είναι τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα της Αιχμάλωτης σκέψης αλλά το βιβλίο του Μίλος μάς πηγαίνει πιο μακριά. Προβαίνοντας κανείς σε κάποιες μετατοπίσεις μπορεί να αντλήσει συμπεράσματα –πολιτικά πρωτίστως –και για τη σημερινή εποχή. Η σύγχρονη αιχμάλωτη σκέψη χαρακτηρίζεται και αυτή από την αναντίρρητη πεποίθηση ότι τα πάντα ορίζονται από την ανάγκη, την πρόοδο και τις απαιτήσεις της Ιστορίας. Βάλτε στη θέση του «διαλεκτικού υλισμού» τις «αγορές» και θα καταλήξετε σε παρεμφερή συμπεράσματα, αφού και στις δύο περιπτώσεις δεν έχουμε να κάνουμε παρά με αφαιρέσεις. Νέες πίστεις, πιο άγριες και επιθετικές, έχουν πάρει τη θέση των παλαιών. Και καθώς έλεγε ο Μπέρτραντ Ράσελ την ίδια περίπου εποχή με τον Μίλος, το ανθρώπινο γένος δεν φαινόταν ικανό να αποφασίσει για τη σωτηρία του. Ούτε και σήμερα, δυστυχώς.

Η Αιχμάλωτη σκέψη έχει μεταφραστεί θαυμάσια στη γλώσσα μας από τον Ανδρέα Παππά.