Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, Μαρία Δανιήλ
Το Α΄ Κοιμητήριο της Αθήνας. Οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του
Πρόλογος Γιώργος Καμίνης
Φωτογραφίες Γιώργης Γερόλυμπος
Εκδόσεις Ολκός, Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, 2017
σελ. 168, τιμή 18 ευρώ
Ο τόμος κυκλοφορεί και στα αγγλικά.

Ηταν απόγεμα τ’ Απρίλη λαμπρό, κι ο θάνατος για την παρέα των συνέδρων της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών, μακρινός ακόμη ως ανθρώπινη μοίρα, ήταν ελκυστικός ως πεδίο μελέτης. Ενας τους αναζητούσε τον τάφο του Βιζυηνού για την υπό έκδοση φιλολογική πραγματεία του και οι άλλοι τον συνόδευαν στο Α’ Νεκροταφείο της Αθήνας ανηφορίζοντας την οδό Αναπαύσεως. Ενθουσιασμένοι οι ξένοι ελληνιστές, έβλεπαν ήδη μπροστά τους τους τάφους του Παλαμά και του Σεφέρη, τοπόσημα της σύγχρονης νεκρόπολης συνδεδεμένα με μνημειώδεις εκδηλώσεις αντίστασης του ελληνικού λαού στην Κατοχή και στην επτάχρονη δικτατορία.

Η ομήγυρη διάβηκε το προπολεμικό μαρμάρινο πρόπυλο των αρχιτεκτόνων Αρη Κωνσταντινίδη και Ανδρέα Πλουμιστού. Κοντοστάθηκαν στην κεντρική πλατεία, μπροστά στον ναό των Αγίων Θεοδώρων, και περιεργάστηκαν τον χώρο, εντοπίζοντας τάφους και ανακοινώνοντας στους άλλους αναγνωρίσιμα ονόματα. Οι ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας δίπλα στον ναό και ο τάφος του τελευταίου Αρχιεπισκόπου, του μακαριστού Χριστόδουλου. Παραδίπλα ο τάφος του δημάρχου Αθηναίων Σπύρου Μερκούρη και της εγγονής του Μελίνας και δεξιότερα ο τάφος του πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου. Λίγο πιο πάνω το ταφικό μνημείο του ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, κρύπτη με σαρκοφάγο, άγαλμα και πλούσιο διάκοσμο. Στο μαυσωλείο της οικογένειας Πεσμαζόγλου βλέπουν γλυπτικές συνθέσεις που αναπαριστούν την πορεία προς τον Αδη και αφηγούνται τραγικές οικογενειακές ιστορίες. Ψηλά το επιβλητικό μνημείο του ανασκαφέα της Τροίας Ερρίκου Σλήμαν, σε σχήμα αρχαιοελληνικού ναού, σχεδιασμένο από τον αρχιτέκτονα της Αθηναϊκής Τριλογίας Ερνέστο Τσίλλερ. Στην αντίπερα όχθη της μεγαλοπρέπειας του νεοκλασικισμού του 19ου αιώνα, δεξιά τους στην πλατεία, ξαπλωμένη η σκελετωμένη «Μάνα της Κατοχής» του Κώστα Βαλσάμη, αναφέρεται στις ελληνικές τραγωδίες του 20ού αιώνα με το λιτό ιδίωμα της σύγχρονης τέχνης.
Οι περιηγητές της ιστορίας μας εντόπισαν εν τέλει τον τάφο του Βιζυηνού αφού προσπέρασαν το κενοτάφιο του Αγωνιστή Κολοκοτρώνη, εντυπωσιάστηκαν με το μνημείο του Διαφωτιστή Κοραή με τις χιώτικες Σφίγγες και ανακάλυψαν τον τάφο του ιστορικού Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου. Ο ερευνητής του Βιζυηνού δεν κρατούσε οδηγό του Νεκροταφείου, ούτε χάρτη. Μονάχα ένα κομμάτι χαρτί με έναν αριθμό σημειωμένο: τάφος 35, τομέας 1, μια κατεύθυνση που υπέδειξε αόριστα ο φύλακας στην είσοδο.
Ο οδηγός που χρειαζόταν η παρέα της ιστορίας μας, μια χαρτογράφηση του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών, τυπώθηκε μόλις, με τίτλο Το Α΄ Κοιμητήριο της Αθήνας. Οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του (εκδ. Ολκός, Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, 2017). Πρόκειται για έναν ευχείρωτο τόμο, με πολλές φωτογραφίες και χάρτες των τομέων, όπου εντοπίζονται τάφοι προσωπικοτήτων από τους χώρους της πολιτικής, της διανόησης και των τεχνών, των επιχειρήσεων, της οικονομίας αλλά και των λαϊκών αγώνων, με ευρετήρια προσώπων και μνημείων, αλφαβητικά αλλά και ανά επαγγελματικές κατηγορίες και με σύντομα βιογραφικά σημειώματα των αρχιτεκτόνων και των γλυπτών που έργα τους θαυμάζουμε σε αυτή την υπαίθρια γλυπτοθήκη.
Γεωγραφικές και αισθητικές ταξινομήσεις
Οι συντάκτριες του τόμου, η ομότιμη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη και η αρχιτέκτων Μαρία Δανιήλ, επιχειρούν κατ’ αρχάς να περιγράψουν τη διαχείριση του δημόσιου χώρου και τη γεωγραφική οργάνωση του Κοιμητηρίου καθοδηγώντας τον επισκέπτη στις τρεις οριοθετημένες περιοχές του Νεκροταφείου, τους τάφους των Ορθοδόξων, των Διαμαρτυρομένων και Καθολικών και στο Ισραηλιτικό Τμήμα. Καταγράφουν τα σπουδαιότερα ταφικά μνημεία, τα σημαντικότερα επιτύμβια αρχιτεκτονήματα και τα έργα τέχνης που τα κοσμούν και ο Γιώργης Γερόλυμπος τα απεικονίζει με τον φακό του βοηθώντας τον αναγνώστη σε μια εικονική περιήγηση στο αθηναϊκό νεκροταφείο, που ιδρύθηκε με βασιλικό διάταγμα το 1837.
Οι συγγραφείς ομαδοποιούν τα μνημεία σε δύο μεγάλες ενότητες βάσει της τυπολογίας τους και του κατόχου τους. Επιτάφιες στήλες και ναϊσκόμορφα μνημεία, σαρκοφάγοι και μνημεία με αιγυπτιακά στοιχεία, προτομές και επιτύμβιες πλάκες, ολόσωμες γλυπτές μορφές και ξαπλωμένες γυναικείες μορφές με περιφημότερη την «Κοιμωμένη» του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά (1878), με την οποία έχει ταυτιστεί το Α’ Κοιμητήριο.
Στην κοινωνική ταξινόμηση βρίσκουμε Αγωνιστές και πολιτικούς, καλλιτέχνες και διανοουμένους, ευεργέτες και κληρικούς, τον προτεστάντη ιστορικό Τζορτζ Φίνλεϊ και τον αρχαιολόγο της Πύλου Καρλ Μπλέγκεν, την οικογένεια της ζυθοποιίας Φιξ, τους Εβραίους Κάρολο Ρότσιλντ και Μίνω Μάτσα.
Τα μνημεία μιλούν

Η χωροθεσία και ο καλλιτεχνικός διάκοσμος των τάφων αποκαλύπτουν εύγλωττα τις ταξικές διαστρωματώσεις, την κινητικότητα μεταξύ εθνικών ομάδων, τις ιδεολογικές τάσεις και τις αισθητικές επιρροές ανά εποχή. Τη ρήξη με το οθωμανικό παρελθόν της πόλης διατυμπανίζει η κατάργηση της παράδοσης των τουρκικών τάφων με τις μικρές όρθιες στήλες με το φέσι στην κορυφή. Τα ναϊσκόμορφα μαυσωλεία και οι ανθεμωτές στήλες που παραπέμπουν στους ναούς της κλασικής αρχαιότητας και στις επιτύμβιες στήλες της αρχαίας νεκρόπολης του Κεραμεικού υπογραμμίζουν τις συγγένειες με την αρχαιότητα στα χρόνια του νεοκλασικισμού. Ο πενθών άγγελος, θέμα δυτικό που απεικονίζει τον έρωτα σε ταφική μορφή, ως γλυπτικός διάκοσμος ταφικών μνημείων εκφράζει το νεότερο πλησίασμα στη ρομαντική Δύση.

Ο χρηστικός τόμος καλύπτει επιτέλους ένα σημαντικότατο βιβλιογραφικό κενό. Αναρωτιέται κανείς πώς είναι δυνατόν να γίνονται θεωρητικές μελέτες για τον πολιτισμό του θανάτου στην Ελλάδα όταν απουσιάζουν έργα υποδομής όπως ετούτος ο οδηγός, που ξεκινούν από τα στοιχειώδη: τον χώρο και τις φυσικές διαστάσεις που καταλαμβάνει ο θάνατος μέσα στη χωρική επικράτεια της ζωής.
Η καταγραφή δεν είναι εξαντλητική, σημειώνουν οι συγγραφείς. Είναι μια θαυμάσια εκδοτική αφορμή, σημειώνουμε εμείς, για να ξεκινήσει το μεγάλο έργο της συνολικής καταγραφής των μνημείων του Α’ Νεκροταφείου και η παράδοση της ερευνητικής σκυτάλης από τους ιστορικούς της τέχνης στους ιστορικούς της κοινωνίας.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ