Η Χημεία στο καβαλέτο

Το πορφυρό δεν είναι μόνο το χρώμα των βασιλιάδων, είναι επίσης ένα χρώμα άκρως συμβολικό για τη Χημεία. Η μωβεΐνη, η ουσία που επέτρεψε τη μαζική παραγωγή του εξοστρακίζοντας το υψηλού κόστους όστρακο της πορφύρας, που αποτελούσε τη φυσική πηγή του από την αρχαιότητα, ήταν η πρώτη συνθετική οργανική βαφή στην Ιστορία. Γνωστή και ως πορφυρό ανιλίνης ή μοβ του Πέρκιν, από τον βρετανό χημικό Γουίλιαμ Χένρι Πέρκιν, που την ανακάλυψε τυχαία το 1856, οδήγησε σε μια πραγματική «μανία του μοβ» τα επόμενα χρόνια. Η αυτοκράτειρα Ευγενία, σύζυγος του Ναπολέοντα Γ’, το έκανε μόδα στη Γαλλία, η Βασίλισσα Βικτωρία στη Βρετανία, όπου η δεκαετία του 1860 έχει μείνει γνωστή ως «η πορφυρή δεκαετία»: ο Κάρολος Ντίκενς περιέγραψε στο περιοδικό «All the year round» πώς το μοβ είχε κυριολεκτικά πλημμυρίσει το Λονδίνο ενώ το περιοδικό «Punch» έκανε λόγο για επιδημία «μοβ ιλαράς». Αλλα καινούργια χρώματα που κυκλοφόρησαν τα επόμενα χρόνια τής απέσπασαν την πρωτοκαθεδρία στη μόδα, όμως η μωβεΐνη εξακολουθεί να είναι ξεχωριστή: ανοίγοντας τον δρόμο για την παραγωγή των βαφών ανιλίνης, έφερε την επανάσταση, όχι μόνο στη χημεία, αλλά και σε άλλους τομείς της επιστήμης, κυρίως στην ιατρική και τη βιολογία, καθώς οι τεχνητές βαφές υπήρξαν καθοριστικές για τις πρώτες μελέτες σχετικά με τα χρωμοσώματα και την ανάπτυξη φαρμάκων. Η αμέσως επόμενη βαφή ανιλίνης, που συντέθηκε το 1858, ήταν η φουξίνη ή υδροχλωρική ροζανιλίνη, γνωστή επίσης ως magenda.

Το ινδικό μπλε (indigo, από την ελληνική λέξη), μια φυσική βαφή που παράγεται από το φυτό ινδικοφόρος η βαφική (Indigofera tinctoria), ήταν το πιο διαδεδομένο μπλε από τους αρχαίους ως και τους νεότερους χρόνους –αυτό ήταν το χρώμα που χρησιμοποίησε ο Νεύτωνας για να περιγράψει το κυανό στο φάσμα του φωτός. Χάρη στις μελέτες του γερμανού χημικού Αντολφ φον Μπάγερ, που ξεκίνησαν το 1865, η BASF κυκλοφόρησε την πρώτη συνθετική εκδοχή του το 1897, ωθώντας σε κατάρρευση την εξαιρετικά προσοδοφόρα ως τότε για τη Βρετανία παραγωγή της φυσικής βαφής στην Ινδία. Το 1897 οι ινδικές φυτείες παρήγαγαν 19.000 τόνους μπλε βαφής, όμως το 1914 η παραγωγή είχε πέσει στους 1.000 τόνους και συνέχισε να μειώνεται τα επόμενα χρόνια. Η έλευση του συνθετικού ινδικού μπλε και, μερικές δεκαετίες νωρίτερα, της συνθετικής αλιζαρίνης για την παραγωγή του κόκκινου χρώματος, που έβγαινε από το φυτό ερυθρόδανο το βαφικό ή ριζάρι (Rubia tinctorum), σηματοδότησαν το τέλος της εποχής των φυτικών βαφών.

Το μπλε της ουλτραμαρίνας (γνωστό και ως υπεράλιο χρώμα) ήταν ένα από τα πολυτιμότερα και υψηλότερης αισθητικής χρώματα στη ζωγραφική. Επί αιώνες αυτή η φυσική βαφή φτιαχνόταν από τον ημιπολύτιμο λίθο λάπις λάζουλι, του οποίου η καλύτερη ποιότητα βρίσκεται στη δυσπρόσιτη κοιλάδα Κόκτσα στο Αφγανιστάν. Η σύνθεσή της επετεύχθη γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1830, ανεξάρτητα, από δύο χημικούς, πρώτα από τον Γάλλο Ζαν-Μπατίστ Γκιμέ και λίγο αργότερα από τον Γερμανό Κρίστιαν Γκότλιμπ Γκμέλιν, και η μαζική παραγωγή της άρχισε σχεδόν αμέσως, προς μεγάλη χαρά των ανά τον κόσμο καλλιτεχνών. Παρ’ όλα αυτά η συνθετική –ή γαλλική, όπως έμεινε γνωστή –ουλτραμαρίνα, αν και μη τοξική και εξίσου μόνιμη, δεν ήταν τόσο «μπλε» και φωτεινή όσο η φυσική ουλτραμαρίνα, η οποία εξακολουθεί να θεωρείται ανώτερη για τη ζωγραφική, παρά την υψηλή τιμή της.

Ενα καθαρό και εξαιρετικά σταθερό μπλε χρώμα με βάση το κοβάλτιο ανακαλύφθηκε από τον γάλλο χημικό Λουί Ζακ Τενάρ το 1802, ενώ έκανε πειράματα στο εργοστάσιο παραγωγής πορσελάνης των Σεβρών. Αν και όχι πολύ φθηνό, το μπλε του κοβαλτίου έγινε γρήγορα το πιο δημοφιλές από τα χρώματα που αναπτύχθηκαν με βάση το κοβάλτιο –οι ζωγράφοι το προτιμούσαν ως εξαιρετική εναλλακτική στην ουλτραμαρίνα όταν ήθελαν να ζωγραφίσουν τον ουρανό.

Επί αιώνες το πράσινο δεν το χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερα στη ζωγραφική. Αυτό όμως άλλαξε με την εμφάνιση των συνθετικών βαφών με τις λαμπερές αποχρώσεις. Το λεγόμενο «πράσινο του σμαραγδιού» (Vert émeraude, ένα γαλαζοπράσινο χρώμα λίγο πιο ανοιχτό από αυτό του ομώνυμου πολύτιμου λίθου) ανακαλύφθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου είχε εισβάλει στις παλέτες των ζωγράφων. Αν και είναι γνωστό ως το αγαπημένο του Βαν Γκογκ και του Σεζάν, όπως έγινε γρήγορα αντιληπτό, είχε σοβαρά μειονεκτήματα: είχε την τάση να μαυρίζει με την έκθεσή του στη θερμότητα και –κυρίως –ήταν εξαιρετικά τοξικό επειδή περιείχε αρσενικό. Ετσι, άλλα συνθετικά χρώματα, όπως το πράσινο του χρωμίου (πράσινο viride ή πράσινο του Γκινιέ, με βάση το τριοξείδιο του χρωμίου) ή το πράσινο του κοβαλτίου, πήραν τη θέση του. Το πράσινο του σμαραγδιού κατέληξε να χρησιμοποιείται ως ποντικοφάρμακο στους υπονόμους του Παρισιού.

Στην ουσία πρόκειται για τρία διαφορετικά κίτρινα, το κίτρινο του στροντίου, το κίτρινο του βαρίου και το κίτρινο του ψευδαργύρου. Ολα τους ήταν λαμπερά και ημιδιαφανή και κυκλοφορήσαν ως ελαιοχρώματα και ως χρώματα ακουαρέλας. Το καλύτερο ήταν το κίτρινο του στροντίου, ένα ψυχρό ανοιχτό κίτρινο, με πιο πλούσιο τόνο και περισσότερη διάρκεια.

Το 1797 ο γάλλος χημικός Νικολά Λουί Βοκλέν ανακάλυψε το χρώμιο, ένα άγνωστο ως τότε στοιχείο το οποίο αποφάσισε να ονομάσει έτσι εξαιτίας των έντονων χρωμάτων –κόκκινο, πράσινο και κίτρινο –που έπαιρνε αντιδρώντας στα διάφορα διαλύματα. Το 1809 ο Βοκλέν συνέθεσε το λαμπερό κίτρινο του χρωμίου, όπως επίσης και μια πρώτη, όχι ιδιαίτερα επιτυχημένη, εκδοχή πράσινου από οξείδιο του χρωμίου. Ακολούθησαν το επίσης λαμπερό κόκκινο του χρωμίου και το πορτοκαλί του χρωμίου. Ολα τα χρώματα του χρωμίου είχαν τεράστια επιτυχία στην αγορά της ζωγραφικής, με εξαίρεση το πράσινο, το οποίο θα έβγαινε τρεις δεκαετίες αργότερα, όχι πλέον από τον Βοκλέν, στη βελτιωμένη εκδοχή του πράσινου viride.