Οι περιπέτειες της δημοκρατίας

Η βιογραφία της δημοκρατίας που συνθέτει ο Paul Cartledge καταλαμβάνεται κυρίως από την αφήγηση της αρχαίας ελληνικής εμπειρίας, η οποία παρά την ειλικρινή του προσπάθεια να περιλάβει στην οπτική του το σύνολο του ελληνικού κόσμου, παραμένει –αναπόφευκτα –αθηνοκεντρική. Σε αυτή την πόλη εκτυλίχθηκε στη διαδρομή του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. το δράμα της δημοκρατίας. Ο συγγραφέας φροντίζει να αναιρέσει, με προσοχή και σεβασμό οπωσδήποτε, επιχειρηματολογίες όπως εκείνη του Amartya Sen, ότι η δημοκρατία δεν αποτελεί προνομιακή επινόηση των Ελλήνων, υποδεικνύοντας ότι στοιχεία της ιδέας απαντώνται και σε μη δυτικούς πολιτισμούς.

Ο Cartledge απαντά επισημαίνοντας ότι κυριολεκτικά το κράτος του δήμου, η δύναμη του σώματος των πολιτών να ασκεί έμπρακτα τον έλεγχο και να λαμβάνει κρίσιμες αποφάσεις για τον δημόσιο βίο αποτελούσε το ιδιάζον χαρακτηριστικό του πολιτεύματος που καθιερώθηκε και αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου στην Αθήνα και τις συμμάχους της πόλεις τον 5ο αιώνα.

Σε αυτόν τον κόσμο της γένεσης της δημοκρατίας δεν είναι ιστορικά βάσιμο να μιλούμε για ένα ενιαίο πρότυπο του δημοκρατικού πολιτεύματος. Για να είμαστε ιστορικά ακριβείς, δεν μπορούμε να μιλούμε για την αθηναϊκή ή την ελληνική δημοκρατία αλλά για δημοκρατίες, για πολλαπλές μορφές του πολιτεύματος που παράγονται από τις αλλεπάλληλες μεταρρυθμίσεις και αναπροσαρμογές. Ετσι υπάρχουν τουλάχιστον τρεις αθηναϊκές δημοκρατίες μεταξύ του 508 και του 322 π.Χ. Επίσης, μας υπενθυμίζει ο Cartledge, ότι δεν είναι απολύτως ακριβές να ταυτίζουμε τη «χρυσή εποχή» της δημοκρατίας με την εικοσαετία της ηγεσίας του Περικλή στην Αθήνα. Απεναντίας, η χρυσή εποχή της δημοκρατίας μάλλον θα μπορούσε να εντοπισθεί στο δεύτερο τέταρτο του 4ου αιώνα (375-350 π.Χ.), οπότε οι πλείστες των ελληνικών πόλεων, όπως ρητά λέγεται από τον Αριστοτέλη, διέθεταν το πολίτευμα της πολιτείας. Αυτό προέκυψε σε σημαντικό βαθμό και ως τρόπος αντίστασης κατά της απόπειρας της Σπάρτης να επιβάλει εκ νέου, με περσική υποστήριξη, την ηγεμονία της επί των ελληνικών πόλεων μετά την Ανταλκίδειο ειρήνη του 386 π.Χ. Κατά τη χρυσή αυτή εποχή της ελληνικής δημοκρατίας ακόμη και το παραδοσιακά ολιγαρχικό πολίτευμα των Θηβών μεταβλήθηκε σε δημοκρατικό με την υποστήριξη των Αθηνών.

Η γενίκευση της δημοκρατίας τον 4ο αιώνα συνδυάστηκε με μια μετριοπαθέστερη εκδοχή σε σχέση με το αθηναϊκό πολίτευμα που είχαν παραγάγει τον 5ο αιώνα οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη. Η νέα εκδοχή ήταν η «μετρία ες τε τους ολίγους και τους πολλούς ξύγκρασις» την οποία ο Θουκυδίδης θεωρεί σωτήρια για την Αθήνα και την οποία αργότερα ο Αριστοτέλης θα ταυτίσει με την πολιτεία.

Η τελευταία αναλαμπή της δημοκρατίας συνδέεται με τη δράση των ρητόρων Λυκούργου και Δημοσθένη στην Αθήνα μέχρι το μοιραίο έτος 322 π.Χ., έτος θανάτου του Αλεξάνδρου. Στη μακρά Ελληνιστική περίοδο, παρά τη φαινομενική διατήρηση των τύπων, η δημοκρατία χάνει το νόημά της. Η Ρώμη του αβασίλευτου πολιτεύματος, η res publica του Κικέρωνος, δεν υπήρξε, κατά τον Cartledge, παρά οιονεί δημοκρατία λόγω της αδιαμφισβήτητης επιβολής του αριστοκρατικού στοιχείου.

Το βιβλίο του Cartledge είναι πραγματικά συναρπαστικό με τον πλούτο των πληροφοριών που συγκεντρώνει, όχι μόνο από τις φιλολογικές πηγές αλλά και από την επιγραφική και τη νομισματική, για να αποκαταστήσει την εικόνα και να αποκρυπτογραφήσει τις περίπλοκες λεπτομέρειες της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος στον αρχαίο κόσμο. Γίνεται συναρπαστικότερο όταν στρέφεται στη συνέχεια της ιστορίας της δημοκρατίας, παρακολουθώντας τη μακραίωνη έκλειψή της κατά τον Μεσαίωνα σε Ανατολή και Δύση στον ευρωπαϊκό κόσμο. Το τελευταίο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην αναβίωση της δημοκρατίας κατά τη νεωτερικότητα, μνημονεύοντας ειδικότερα δύο ριζοσπαστικές εκδηλώσεις αυτής της αναβίωσης: τις συζητήσεις και διεκδικήσεις των Ισοπεδωτών (Levellers) κατά την Αγγλική Επανάσταση του 17ου αιώνα και την εποχή των δημοκρατικών επαναστάσεων στην Αμερική και στη Γαλλία κατά τον όψιμο 18ο αιώνα. Αυτές οι εξελίξεις επανέφεραν στο προσκήνιο της πολιτικής σκέψης και της πολιτικής πράξης την ιδέα του αβασίλευτου πολιτεύματος ως του προτύπου της πολιτικής νομιμότητας στις κοινωνίες της νεωτερικότητας. Σε αυτή τη συνάφεια ο Cartledge μνημονεύει και τον Ιώσηπο Μοισιόδακα (σ. 290).

Τελικά όμως η ιδέα της δημοκρατίας που εδραιώθηκε κατά τη νεωτερικότητα δεν υπήρξε εκείνη των επαναστατικών εκδοχών που προβλήθηκαν τον 17ο αιώνα, αλλά η πιο «εξημερωμένη» φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, που προέκυψε από τις μεταρρυθμίσεις του βρετανικού πολιτεύματος τον 19ο αιώνα και στηρίχθηκε θεωρητικά στην επανεκτίμηση της αρχαίας δημοκρατίας από τον ιστορικό George Grote και στην πολιτική φιλοσοφία του John Stuart Mill.

Αυτή είναι η δημοκρατική παρακαταθήκη της εποχής μας. Ομως ο Cartledge, γνήσιος δημοκρατικός στοχαστής ο ίδιος και ενεργός δημοκρατικός πολίτης, έγραψε το βιβλίο γιατί ανησυχεί για το μέλλον της δημοκρατίας στον πλανήτη ολόκληρο. Αυτής της ανησυχίας καθιστά κοινωνό τον αναγνώστη όταν εκθέτει στον επίλογο τις απειλές που βλέπει να εκπορεύονται κατά της δημοκρατίας αφενός από την «προδοσία των αρχαίων ιδεωδών» από τη σημερινή δημοκρατική πρακτική και αφετέρου από την επάνοδο της θρησκείας, του θρησκευτικού φανατισμού ακριβέστερα, ως επίφοβου συντελεστή της πολιτικής ζωής σε πλανητική κλίμακα. Αξίζει πραγματικά οι ανησυχίες αυτές να προβληματίσουν κάθε γρηγορούσα δημοκρατική συνείδηση.

Ο κ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.