Στο θυσιαστήριο της αποικιοκρατίας

Ζοζέφ Αντράς
Για τα πληγωμένα μας αδέρφια
Μετάφραση
Γιώργος Καράμπελας
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2016
σελ. 134, τιμή 12,72 ευρώ

Τις προάλλες ο Εμανουέλ Μακρόν, ο ανεξάρτητος υποψήφιος για την προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας στις επικείμενες εκλογές, χαρακτήρισε «έγκλημα κατά της ανθρωπότητας» το αποικιοκρατικό καθεστώς της χώρας του στην Αλγερία. Ανεξαρτήτως της σκοπιμότητας των δηλώσεών του –αν ήταν ειλικρινείς ή αν εξυπηρετούσαν κάποια στρατηγική, και χωρίς αυτό να αποκλείει το ενδεχόμενο να ισχύουν και τα δύο –είναι απολύτως ενδεικτικές για το πόσο καθοριστικός υπήρξε, από πολλές απόψεις, εκείνος ο αιματηρός πόλεμος.

Δεν πρέπει πάντως να ξενίζει κανέναν η ανακίνηση του ζητήματος που προκάλεσε αντιδράσεις σε συντηρητικούς ή ακροδεξιούς κύκλους. Κάθε χώρα έχει τις πληγές της και φαντάσματα να τη στοιχειώνουν. Το ιστορικό παρελθόν τρυπώνει ακατάπαυστα στις ρωγμές του πολιτικού παρόντος. Η εργαλειοποίησή του, βέβαια, είναι μια άλλη (και αρκούντως σύνθετη) ιστορία. Αλλά, εν πολλοίς, αυτό συμβαίνει παντού. Σκεφθείτε μονάχα την ολική επαναφορά της εμφυλιοπολεμικής ρητορικής κατά τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα της κρίσης ή τη δυσοίωνη ανάδυση των νοσταλγών των Ναζί σε έναν τόπο που μαρτύρησε στα χέρια τους. Τα ίδια συνέβησαν λ.χ. στην Ισπανία, όπου δίπλα στη διαμάχη για τα δημοσιονομικά ελλείμματα ή την ανεργία βρέθηκε χώρος για αντεγκλήσεις σχετικά με τη δικτατορία του Φράνκο και τους επιγόνους της. Κοντολογίς, το παρελθόν –πρωτίστως οι σκιώδεις μεριές του –είναι πάντοτε πιο κοντά μας απ’ όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Και οι συνάψεις μεταξύ αυτού και της συγχρονικής (κάθε φορά) πραγματικότητας είναι ενίοτε απρόβλεπτες.

Πού καταλήγουμε όμως; Αν ρίξουμε μια ματιά –και μια εκτεταμένη έρευνα θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον –στο πεδίο της μεταφρασμένης λογοτεχνίας που έχει ενσωματωθεί στη δική μας βιβλιογραφία, θα διαπιστώσουμε πως ιστορικά γεγονότα όπως ο ισπανικός εμφύλιος ή ο πόλεμος της Αλγερίας, πολύ συγκεκριμένα, ελκύουν εκδότες και αναγνώστες. Γεγονός που μόνο τυχαίο δεν μπορεί να είναι. Ασφαλώς ο τρόπος με τον οποίο ο κάθε εκδότης επιλέγει αυτούς τους τίτλους και ο τρόπος με τον οποίο ο κάθε αναγνώστης τούς διαβάζει είναι διαφορετικός. Ολα αυτά, ωστόσο, έχουν τη σημασία τους καθώς σχετικά πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις προσεγμένες Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το βιβλίο Για τα πληγωμένα μας αδέρφια (Denos frères blessés, 2016) του Ζοζέφ Αντράς, με το οποίο ο νεαρός συγγραφέας που ζει στη Νορμανδία απέσπασε το Βραβείο Goncourt πρώτου μυθιστορήματος στη Γαλλία. Ο ίδιος δεν το αποδέχθηκε και η αιτιολόγηση από πλευράς του σχολιάστηκε αρκετά. Σε αυτό το σύντομο μυθιστόρημα πρωταγωνιστεί ο Φερνάν Ιβτόν που καρατομήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου του 1957, ο μόνος Ευρωπαίος που εκτελέστηκε από τη δικαιοσύνη του γαλλικού κράτους κατά τον πόλεμο της Αλγερίας. Η (πραγματική του) ιστορία είναι συγκλονιστική και η δραματουργική ανασύστασή της, μέσα από μια παθιασμένη αφήγηση, αφήνει στον αναγνώστη την ίδια ακριβώς αίσθηση που θα του προκαλούσε μια σκοτεινή και αιφνίδια ριπή ανέμου που περνάει και τον αφήνει σύξυλο.

Το 1956 ο Φερνάν Ιβτόν είναι 30 ετών, τορναδόρος, εργάτης στο Αλγέρι. Είναι η περίοδος που το Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης (FLN) αναλαμβάνει την ευθύνη για τις πρώτες βομβιστικές επιθέσεις στην πρωτεύουσα. Η Ελέν, η γυναίκα του, ενημερώνεται πως ο άντρας της, απογοητευμένος από την αναποφασιστικότητα του επίσημου Κομμουνιστικού Κόμματος Αλγερίας (PCA), συνελήφθη επειδή τοποθέτησε έναν εκρηκτικό μηχανισμό στο εργοστάσιο όπου δούλευε. Η βόμβα απενεργοποιήθηκε. Και δεν υπήρξαν αθώα θύματα. Αλλωστε είχε εκ των προτέρων επιλεγεί ένα μέρος για να εκδηλωθεί ένα σαμποτάζ περισσότερο, επειδή ο Φερνάν Ιβτόν «καταδίκαζε και ηθικά και πολιτικά την τυφλή βία» και πίστευε πως «δεν πολεμάς τη βαρβαρότητα με το να τη μιμείσαι, δεν απαντάς στο αίμα με αίμα».

Τη βασική αυτή εκδοχή δεν φαίνεται να συμμερίζονται όλοι όσοι θα εμπλακούν στη συνέχεια (από τις σελίδες παρελαύνει μεταξύ άλλων και ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Φρανσουά Μιτεράν) σε μια «χακί παρωδία ιεράς εξέτασης» κατά την οποία ο εισαγγελέας κάποια στιγμή αναφωνεί: «Διακυβεύεται το γόητρο της Γαλλίας!». Προτού ο Φερνάν Ιβτόν μεταφερθεί σε ένα κελί της φυλακής Μπαρμπρούς (για τους ΚΣΘ, τους καταδικασμένους σε θάνατο), παρακολουθούμε τα βασανιστήριά του –το σώμα του είχε καεί σχεδόν ολόκληρο, πέρασαν με ρεύμα κάθε κομμάτι της σάρκας «του Λευκού που ξεπουλήθηκε στους αράπηδες» –και γευόμαστε τη δηλητηριασμένη ατμόσφαιρα μιας δίκης στην οποία εμμέσως, αλλά επί της ουσίας, κουμάντο έκανε η κοινή γνώμη…

Ο Ζοζέφ Αντράς έγραψε έναν οργισμένο λογοτεχνικό θρήνο για έναν άνθρωπο που ποδοπατήθηκε σαν ζωύφιο από την κρατική σκοπιμότητα στο πλαίσιο μιας τρομακτικής συγκυρίας που εδώ λαμβάνει τον χαρακτήρα μιας τραγικής ειρωνείας (επειδή ο μελλοθάνατος πιστεύει μέχρι τέλους ότι η λογική και ο πολιτισμός θα επικαλύψουν τα κατώτερα ένστικτα), κατάφερε ο πρωτοεμφανιζόμενος συγγραφέας να συνθέσει ένα βιβλίο συναρπαστικό, κυρίως επειδή επέτυχε μια πολύ λειτουργική ισορροπία για τον (εννοείται, θετικό και αψεγάδιαστο) ήρωά του, ο οποίος δεν υπήρξε μονάχα ένας στρατευμένος κομμουνιστής αλλά και ένας άνδρας που αγαπούσε τη ζωή και τον τόπο του. Κατά πόσον το κείμενο αυτό είναι «στρατευμένο» (κάτι που αναφέρεται και στο οπισθόφυλλο της πρωτότυπης γαλλικής έκδοσης) είναι μια μεγάλη κουβέντα, δεδομένου ότι ο όρος είναι φορτισμένος με συγκεκριμένες συνδηλώσεις μιας εποχής που (ως προς την ιδεολογική της ένταση ή τον μανιχαϊσμό της, αν προτιμάτε) έχει παρέλθει για τους πιο σκεπτόμενους.

Πάντως ο συγγραφέας που δημιουργεί στο σήμερα μόνο αφελής δεν είναι, εξ ου και αφήνει πολύ καθαρά τα ανάλογα ίχνη (λ.χ. υπό ποιες ακριβώς συνθήκες μπήκε στην αντίσταση ο Φερνάν Ιβτόν ή το πόσο δίχασε η περίπτωσή του τους ίδιους τους κομμουνιστές), σε ένα εγχείρημα που έχει μορφή σπειροειδή ως προς τη χρονική του συγκρότηση και χαρακτηρίζεται από έναν αγωνιώδη γλωσσικό εξπρεσιονισμό, μοντερνιστικής δυναμικής, αρκετά οικονομημένο.

Με λίγα λόγια, δεν εξυπακούεται ότι ο Ζοζέφ Αντράς είναι ένας στρατευμένος συγγραφέας (υπό την ιδεοληπτική έννοια) επειδή ασχολείται με έναν στρατευμένο ιδεαλιστή που έλιωσε κυριολεκτικά στο θυσιαστήριο της αποικιοκρατίας. Μπορεί να είναι ακροαριστερός ο Ζοζέφ Αντράς, μπορεί να είναι αντιεξουσιαστής ή αναρχικός, μπορεί να είναι αντιαποικιοκράτης και αντιιμπεριαλιστής, αφελής πάντως –και λογοτεχνικά μιλώντας –δεν είναι.

Απέχει από αυτό και αν κάτι τον ενώνει με τον Φερνάν Ιβτόν είναι η ιδέα της ισότητας που διατρέχει ως πολιτικό και κοινωνικό πρόταγμα ένα άκρως αξιανάγνωστο κείμενο. Χίλιες φορές ένας καλός συγγραφέας με απόψεις (ακόμη και να διαφωνεί κάποιος μαζί του κάθετα) παρά ένας μέτριος συγγραφέας-ασπόνδυλο που τις στρογγυλεύει για να γίνει αρεστός σε όλους ή καταφεύγει σε μια προκάτ, εκβιασμένα «ορθή» και αμφίσημη διχοστασία η οποία απολήγει λίγη και κουραστική.