Πάνος Δημητρίου: Ενας «ορκισμένος εχθρός» του Ζαχαριάδη

Ο πολιτικός βίος του Πάνου Δημητρίου, ιστορικής φυσιογνωμίας της ανανεωτικής κομμουνιστικής Αριστεράς, που «έφυγε» προ ημερών σε ηλικία 100 ετών, συμβάδισε με τις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις που διαπέρασαν και όρισαν εν πολλοίς το εγχώριο κομμουνιστικό κίνημα στις πιο καθοριστικές φάσεις του. Υπήρξε «ορκισμένος εχθρός» του Νίκου Ζαχαριάδη και διακρίθηκε κατά τη σύγκρουση στο εσωτερικό του ΚΚΕ μεταξύ «ζαχαριαδικών» και «αντιζαχαριαδικών» με αποκορύφωμα τα αιματηρά γεγονότα της Τασκένδης (1955). Υπήρξε επίσης και εκ των πρωταγωνιστών της διάσπασης του ΚΚΕ στη 12η Ολομέλεια και ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Εσωτερικού, που προέκυψε από αυτήν (1968). Μαζί του κλείνει και ένας μεγάλος ιστορικός κύκλος ο οποίος σημαδεύτηκε από τα γεγονότα και τις περιπέτειες που καθόρισαν την πορεία του κομμουνιστικού κινήματος.

Γεννήθηκε το 1917 στη Θεσσαλονίκη και από νεαρή ηλικία εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ και διώχθηκε και φυλακίστηκε για τη δράση του. Το 1938 εξορίστηκε στη Φολέγανδρο, όπου παρέμεινε ως το 1941, οπότε εξορίστηκε εκ νέου στην Ακροναυπλία. Το 1944 απέδρασε από την Κέρκυρα και τέθηκε επικεφαλής της ΕΠΟΝ Θεσσαλονίκης. Μετά την Απελευθέρωση δραστηριοποιήθηκε στο Γραφείο Πόλης Θεσσαλονίκης του ΚΚΕ και αργότερα ανέλαβε γραµµατέας του ΚΚΕ στη Δράµα. Το 1947 εντάχθηκε στον ΔΣΕ (είχε το παρατσούκλι «Πικραμύγδαλος») και µετά την ήττα του Εμφυλίου διέφυγε μαζί με χιλιάδες άλλους αντάρτες στην Τασκένδη της Σοβιετικής Ενωσης. Αντιτάχθηκε στον Ζαχαριάδη και εξ αυτού του λόγου βρέθηκε σε δυσμένεια, ενώ μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ και τη διαδικασία αποσταλινοποίησης συμμετείχε ενεργά στην εσωκομματική σύγκρουση τασσόμενος κατά του τότε κομματικού ηγέτη.

Η ρήξη στο εσωτερικό του ΚΚΕ και μεταξύ των 8.000 μελών που διέθετε η Κομματική Οργάνωση της Τασκένδης έφτασε στα άκρα. Η προσπάθεια με τις «πλάτες» της Μόσχας για απομάκρυνση του Ζαχαριάδη συνάντησε τη σθεναρή αντίσταση των οπαδών του και οδήγησε σε ανοιχτή σύγκρουση. Τα επεισόδια του Σεπτεμβρίου 1955 ήταν δραματικά. Οι μέχρι πρότινος σύντροφοι και συμπολεμιστές βρέθηκαν να αναμετρώνται σώμα με σώμα, ενώ χρειάστηκε η επέμβαση των σοβιετικών οργάνων της τάξης για να καταπνιγεί η εμφύλια σύρραξη μεταξύ των ελλήνων πολιτικών προσφύγων. Στα επεισόδια εκείνα ο Πάνος Δημητρίου διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο. Ηταν τέτοια τα πάθη που σε μια συμπλοκή κάποιος από το μένος του τον δάγκωσε και του έκοψε το αφτί! Ο ίδιος κατήγγειλε το γεγονός κατηγορώντας στη «μιλίτσια» συγκεκριμένο άτομο, το οποίο όμως, όπως προκύπτει από σχετικές εξιστορήσεις, την ώρα της συμπλοκής βρισκόταν στο εργοστάσιο. Εμφανίστηκε όμως κάποιος άλλος αυτοβούλως και δήλωσε στην αστυνομία ότι εκείνος ήταν που του έκοψε το αφτί. «Εμείς, Δημητρίου, θα τα ξαναπούμε» φέρεται μάλιστα να τον προειδοποίησε.

Με την αποκαθήλωση του Ζαχαριάδη από την ηγεσία του κόμματος στην 6η Πλατιά Ολομέλεια (1956) ο Πάνος Δημητρίου τοποθετήθηκε µέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και από το 8ο Συνέδριο του κόμματος (1961) έγινε µέλος του Πολιτικού Γραφείου και της Γραµµατείας της Κεντρικής Επιτροπής. Ο Ζαχαριάδης παρέστη για να «απολογηθεί» στην 7η Πλατιά Ολομέλεια του 1957, η οποία τον διέγραψε από το κόμμα. Εκεί δέχθηκε τη σφοδρή κριτική αλλά και τις αποδοκιμασίες ορισμένων πρώην συντρόφων του που τον θεωρούσαν φορέα τραγικών λαθών και υπεύθυνο για την ήττα του ΔΣΕ. Μεταξύ αυτών και ο Πάνος Δημητρίου, ο οποίος ήταν από τους βασικούς κατηγόρους του Ζαχαριάδη που το κόμμα του θεωρούσε «πράκτορα του ταξικού εχθρού». Στην 11η Ολομέλεια του 1967, που αποφάνθηκε ότι δεν είναι «ύποπτος» ως «πράκτορας» ο Ζαχαριάδης, ο Πάνος Δημητρίου είχε πει: «Από τα στοιχεία τα οποία συγκεντρώθηκαν (…) δεν δίνουν καμία βάση για να αλλάξουν οι βασικές εκτιμήσεις, τις εκτιμήσεις που έδωσαν τα σώματα του κόμματος για το θέμα αυτό και τα μέτρα που πήρε με βάση αυτές τις εκτιμήσεις». Για να προτείνει: «Να μην πάρουμε απόφαση και να πούμε ότι ο Ζαχαριάδης δεν είναι χαφιές ή είναι χαφιές, ή είναι ύποπτος».

Το ρήγμα που ξεκίνησε τότε ήταν η βάση για να εκδηλωθούν σταδιακά τα διαφορετικά πολιτικά και ιδεολογικά «στρατόπεδα» εντός του ΚΚΕ, το οποίο οδηγήθηκε στην ιστορική διάσπαση στη 12η Ολομέλεια του 1968. Ο Πάνος Δημητρίου μαζί με τον Μήτσο Παρτσαλίδη, τον Ζήση Ζωγράφο και άλλα κομματικά στελέχη αντιτάχθηκαν στην κολιγιαννική φιλοσοβιετική ηγεσία με αποτέλεσμα τη διάσπαση του ΚΚΕ. Η 12η Ολομέλεια έγινε τον Φεβρουάριο 1968 στη Βουδαπέστη. Δύο ημέρες μετά, από τον κομματικό ραδιοφωνικό σταθμό «Φωνή της Αλήθειας», που εξέπεμπε από το Βουκουρέστι, όπου ήταν τότε η έδρα του κεντρικού μηχανισμού του ΚΚΕ, διαβάζεται το «ανοικτό γράμμα» των τριών πρωταγωνιστών, οι οποίοι κατήγγειλαν τις κομματικές αποφάσεις για την απομάκρυνσή τους αμφισβητώντας την πλειοψηφία που διαμορφώθηκε στην Ολομέλεια. Το σχίσμα ήταν γεγονός. Η εσωκομματική διαμάχη κλιμακώθηκε και σταδιακά έφτασε μέχρι τη βάση του κόμματος, ακόμα και μεταξύ των κομμουνιστών που βρίσκονταν τότε στις εξορίες. Ετσι γεννήθηκε το ΚΚΕ Εσωτερικού, ιδρυτικός παράγοντας του οποίου υπήρξε ο Πάνος Δημητρίου αρχικά στο εξωτερικό και από το 1974 στην Ελλάδα. Ηταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και του Εκτελεστικού Γραφείου, ενώ ενεργό μέρος πήρε αργότερα και στην ίδρυση της ΕΑΡ, μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ Εσωτερικού (1986-87), όπως και του Συνασπισμού της Αριστεράς και της Προόδου (1989) που συγκροτήθηκε από το ΚΚΕ και την ΕΑΡ.