Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ένα νέο φαινόμενο και δεν συνδέεται αποκλειστικά με την κυριαρχία της «Δύσης». Από τον καιρό των ανακαλύψεων, από τον ύστερο 14ο αιώνα, διευρυμένα συστήματα πολιτικο-οικονομικών και πολιτισμικών σχέσεων διαμόρφωσαν πολλαπλές αντιλήψεις και εικόνες του «κόσμου». Η ιδιοποίηση της ιστορίας από τη Δύση, η «υφαρπαγή» της όπως την ονόμασε ο Jack Goody, δημιούργησε εκ των υστέρων τελεολογικές, γραμμικές αναγνώσεις στις οποίες κυριάρχησε η ίδια η Δύση και η πορεία της (εκβιομηχάνιση, αποικιοκρατία, θεωρίες πολιτισμικής ανωτερότητας κτλ.).
Η παγκοσμιοποίηση δεν απειλεί γενικώς και αορίστως τα εθνικά κράτη. Στα νεότερα χρόνια, η παγκοσμιοποίηση πορεύτηκε παράλληλα με τις διαδικασίες συγκρότησης, ανάπτυξης ή μετεξέλιξης των εθνικών κρατών. Αλλά και στον 20ό αιώνα η σύγχρονη μορφή της παγκοσμιοποίησης πραγματοποιήθηκε μέσα από διαδικασίες όπου τα εθνικά κράτη είχαν το ρόλο του συν-δημιουργού ή έστω σημαντικού συμπαίκτη στο διεθνές γίγνεσθαι. Η ίδια η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης κατά τα μεταπολεμικά χρόνια δεν αποδυνάμωσε αλλά μέσω της συνεργασίας «διέσωσε» τότε τα εθνικά κράτη του ιστορικού της πυρήνα, όπως έδειξε ο Alan Milward στο έργο του The European Rescue of the Nation State (1992).
Η ιστορία όμως δεν εξελίσσεται με βάση δεδομένες και αμετάβλητες πραγματικότητες. Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα και στις αρχές του 21ου αι., η παγκοσμιοποίηση απέκτησε νέα δυναμική, νέα χαρακτηριστικά και νέα νοήματα συνδεδεμένα κυρίως με πολύ μεγάλης εμβέλειας τεχνολογικές εξελίξεις που επηρέασαν καθοριστικά την παραγωγική διαδικασία, τις μεταφορές, τις επικοινωνίες, τον χρηματοπιστωτικό τομέα, τις ροές ανθρώπων, προϊόντων, αγαθών, κεφαλαίων και υπηρεσιών. Δίπλα σε αυτές, μείζονες πολιτικές και οικονομικές αλλαγές όπως η διάλυση του σοβιετικού μπλοκ, η 11η Σεπτεμβρίου 2001, οι πόλεμοι και οι συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή, η καλπάζουσα ανάπτυξη ασιατικών χωρών (Κίνα, Ινδία, Ταϊβάν, Σιγκαπούρη), η κρίση του 2008 μετέβαλαν σε μεγάλο βαθμό τις γεωπολιτικές ισορροπίες και τους άξονες ισχύος ενώ δημιούργησαν νέους νικητές και νέους ηττημένους.
Ο κόσμος όπου η «Δύση» κυριαρχούσε, βασισμένη σε μια διατλαντική συμμαχία αλλά και σε διεθνείς θεσμούς και συνεργασίες «δικής της κοπής» (ΟΗΕ, ΔΝΤ, ΕΕ), δεν υπάρχει πια. Το «κλαμπ των ισχυρών» αποσυναρμολογείται. Οχι όμως εκτός αλλά εντός της παγκοσμιοποίησης. Η κυρίαρχη ρητορική και προπαγάνδα σε χώρες όπως οι ΗΠΑ του Τραμπ ή η Βρετανία του Brexit ανακυκλώνουν επιχειρήματα περί προστασίας από την «κακή παγκοσμιοποίηση». Αυτή η ρητορική πασπαλίζεται με μπόλικο εθνικισμό, ρατσισμό, λαϊκισμό, ξενοφοβία και ισλαμοφοβία για να γίνει πιο πειστική. Ωστόσο, είναι δύσκολο για τους εκφραστές της να συγκαλύψουν επαρκώς τη λαχτάρα και τη δίψα τους για εξουσία, ηγεμονία και κυριαρχία στον νέο διεθνή καταμερισμό ισχύος. Πολιτικο-οικονομικές ηγεσίες και μπλοκ σε χώρες όπως οι ΗΠΑ ή η post-Brexit Βρετανία σαλπάρουν ήδη για νέες παγκόσμιες εκστρατείες και «σταυροφορίες» ανταγωνιζόμενες μεταξύ τους αλλά και με πάλαι ποτέ «συμμάχους» του πάλαι ποτέ «δυτικού κόσμου», όπως η ΕΕ απέναντι στην Κίνα ή στη Ρωσία.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι μεταπολεμικές διευθετήσεις και οι διακρατικοί θεσμοί διεθνούς δικαίου ταλανίζονται τόσο όσο και οι δημοκρατικοί θεσμοί και οι διαδικασίες στο εσωτερικό πολλών χωρών. Η κρίση αντιπροσώπευσης, οι εθνικοί ανταγωνισμοί, τα εγχώρια προβλήματα και οι τάσεις εσωστρέφειας μας κάνουν συχνά να παραβλέπουμε το γεγονός ότι μείζονα σύγχρονα ζητήματα έχουν διεθνείς διαστάσεις και απαιτούν συλλογική μέριμνα. Ποιος θα ασχοληθεί με τις βιοκλιματικές αλλαγές; Με την προστασία του περιβάλλοντος; Με την έλλειψη νερού και τη διαχείριση των αποθεμάτων; Με τα ζητήματα της ενέργειας; Με την εξέλιξη και τις χρήσεις των βιοτεχνολογιών; Με την καταπολέμηση της φτώχειας και της τρομοκρατίας διεθνώς; Με τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Με την πρόσβαση στην ενημέρωση και στην πληροφορία; Ο Ντόναλντ Τραμπ, ο Νάιτζελ Φάρατζ, ο Βλαντίμιρ Πούτιν και η Μαρίν Λεπέν;
Η διαδικασία της «αποπαγκοσμιοποίησης», όπως περιγράφεται, παραβλέπει το γεγονός ότι τα διεθνή προβλήματα δεν αποπαγκοσμιοποιούνται ενώ ταυτόχρονα οι διεθνείς θεσμοί δικαίου και τα σχήματα ειρηνικής συνεργασίας αποδυναμώνονται. Δεν είναι σκόπιμο να αναλωθούμε σε αφηγήματα εξιδανίκευσης και σε ωραιοποιημένες εκδοχές τέτοιων μορφών συνεργασίας όπως η ΕΕ. Οι πρόσφατες κρίσεις έδειξαν τα ελλείμματά της. Προτού όμως αποδυθούμε σε επιχειρήσεις πλήρους αποδόμησης του «ευρωπαϊκού οικοδομήματος» στο όνομα κάποιου άλλου «χαμένου παραδείσου», ας εξετάσουμε τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε, τις νέες πραγματικότητες αλλά και τις νέες ηγεσίες του. Η εποικοδομητική κριτική και η συμπόρευση με τις δημοκρατικές κινήσεις και πρωτοβουλίες στην Ευρώπη και στον κόσμο δεν πρέπει να παραβλέψει την κρίση αντιπροσώπευσης που πλήττει τις δυτικές δημοκρατίες. Δεν πρέπει όμως και να υποτιμήσει τη σημασία αλλά και την ανάγκη ενεργοποίησης και λειτουργίας διεθνών θεσμών και μορφών συνεργασίας για τη διευθέτηση ζητημάτων παγκόσμιας εμβέλειας.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
