Επτάχρονος εγκλωβισμός

Σπύρος Βλέτσας
Βολικοί μύθοι, καταστροφικές απάτες – 10 όψεις του εγκλωβισμού στην κρίση
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη,
2016, σελ. 206, τιμή 9 ευρώ

Στο τελευταίο βιβλίο του ο Σπύρος Βλέτσας, συγγραφέας, σκηνοθέτης και έμπειρος αναλυτής, παραθέτει και ανασκευάζει συστηματικά μύθους για την κρίση. Εδώ και επτά χρόνια η Ελλάδα, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού. Το βιβλίο είναι επίκαιρο, αν θεωρήσει κανείς βάσιμες τις προβλέψεις ότι –το πολύ ως τον προσεχή Ιούλιο –θα αντιμετωπίσουμε ξανά το αδιανόητο, καθώς και σήμερα ακόμα αναπαράγεται μια κουλτούρα άρνησης του προβλήματος, συσκότισης των εμπειρικών δεδομένων και μικροκομματικής εκμετάλλευσης όψεων της κρίσης.

Οσο αυτή η κουλτούρα κυριαρχεί, θα φαίνεται «φυσικό» δεκάδες επαγγέλματα να παραμένουν κλειστά σε νέους επαγγελματίες και η αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων να περιορίζεται σε νέες προσλήψεις στο Δημόσιο. Δηλαδή η απάντηση σε παλιά προβλήματα είναι οι παλιές αποτυχημένες λύσεις.

Θρυμματισμένη κοινωνία

Γι’ αυτό άλλωστε ο υπότιτλος του βιβλίου αναφέρεται σε «εγκλωβισμό στην κρίση». Ο συγγραφέας αποδίδει τον εγκλωβισμό σε δέκα αιτίες, όσα είναι και τα κεφάλαια του βιβλίου. Η αρχική αιτία είναι ο θρυμματισμένος χαρακτήρας της ελληνικής κοινωνίας, διάγνωση που συγκλίνει με την αντίστοιχη του Χρυσάφη Ιορδάνογλου (Κράτος και ομάδες συμφερόντων, Πόλις, Αθήνα, 2013), καθώς και με ιστορικές και ανθρωπολογικές έρευνες για τη σύγχρονη Ελλάδα. Καθώς τα κατακερματισμένα συμφέροντα βρίσκονται σε διαρκή αντιπαλότητα προς το κράτος, εύκολα γίνεται πιστευτό ότι η κρίση οφείλεται σε ξένα κέντρα, μεμονωμένους πολιτικούς ή στη διαφθορά πολιτικών και υπαλλήλων.

Οπως το θέτει ο Βλέτσας, η διαφθορά ήταν (και παραμένει) στοιχείο του πολιτικού μας συστήματος. Ωστόσο, σε ένα κράτος με μέσους μισθούς συστηματικά ανώτερους των αντίστοιχων του ιδιωτικού τομέα, καθώς και με παράλογη σπατάλη σε διάφορους τομείς, όπως στον τομέα της δημόσιας υγείας, ο δημοσιονομικός εκτροχιασμός του 2010 δεν οφειλόταν στον (πάντως εκτεταμένο) χρηματισμό υπαλλήλων και πρώην υπουργών.

Σε μια κοινωνία που αύξανε διαρκώς τις καταναλωτικές δαπάνες της, τροφοδοτούμενες με δάνεια, η πρόσκρουση με την οικονομική πραγματικότητα οδήγησε σε ιδεολογική αναδίπλωση σε γνώριμα καταφύγια. Τέτοια ήταν η «αυτοκολακεία» του ελληνικού έθνους το οποίο άλλα έθνη επιδιώκουν να καθυποτάξουν επειδή το ζηλεύουν (4ο κεφάλαιο του βιβλίου), καθώς και ο αντιγερμανισμός και η συνωμοσιολογία (5ο και 6ο κεφάλαιο). Επιστημονικοφανής εκδοχή της συνωμοσιολογίας είναι η άποψη ότι η Ελλάδα αποτελεί πειραματόζωο του νεοφιλελευθερισμού. Η κατηγορία ότι στη χώρα μας επικρατεί ο νεοφιλελευθερισμός, είχε εκτοξευθεί κατά διαδοχικών κυβερνήσεων πριν από το 2010, όταν αυτές ακολουθούσαν πολιτικές εντελώς ασύμβατες με τον νεοφιλελευθερισμό (αυξήσεις των δημόσιων δαπανών και του εργατικού κόστους). Ελλείψει σοβαρής ανάλυσης, ήταν μια εύκολη κατηγορία. Η ίδια ακριβώς κατηγορία εκτοξεύθηκε, αυτή τη φορά πολύ πιο ρεαλιστικά, αφού άρχισαν να εφαρμόζονται τα μνημόνια. Ωστόσο η ερμηνευτική ένδεια είναι προφανής όταν για πολύ διαφορετικές καταστάσεις προσφέρει κανείς την ίδια ερμηνεία ή, όπως γράφει ο Βλέτσας, «μια ανεπαρκή ταξική και οικονομική ανάλυση».

Ο ίδιος θεωρεί ότι μεγάλο μέρος του εγχώριου μαρξισμού είναι «καφενειακό», αφού αναζητούνται προλετάριοι εκεί όπου δεν υπάρχουν (7ο και 10ο κεφάλαιο). Ειδικότερα, «η ανατροπή στη ζωή μεγάλου τμήματος της μεσαίας τάξης» απέχει από τη μετατροπή της σε τάξη «πάμφτωχων προλετάριων», όπως –θα προσθέταμε –υπονοεί ο άλλος μύθος για τη συνολική φτωχοποίηση της ελληνικής κοινωνίας. Και τούτο γιατί, όπως έχουν δείξει έγκυρες μελέτες (Τάσος Γιαννίτσης και Σταύρος Ζωγραφάκης, Ανισότητες, φτώχεια, οικονομικές ανατροπές στα χρόνια της κρίσης, Πόλις, Αθήνα, 2016), οι συνέπειες της κρίσης δεν είναι μονοσήμαντες. Προφανώς πολλοί που δεν είχαν σταθερή δουλειά φτώχυναν απότομα, ταυτόχρονα όμως, εν μέσω κρίσης, έλαβε χώρα και μεταφορά πόρων από φτωχότερα εισοδηματικά στρώματα προς πλουσιότερα («αντίστροφη αλληλεγγύη»). Πρόσφατο σχετικό ατόπημα, η μεταφορά πόρων από φόρους που κατέβαλαν όλοι, ακόμα και πάμφτωχα νοικοκυριά, προς νοικοκυριά με δύο συνταξιούχους (η 13η σύνταξη του Δεκεμβρίου 2016).

Δύσκολη υπέρβαση

Η κατανόηση των αιτίων της κρίσης θα συντελούσε στην υπέρβασή της. Σήμερα πλέον οι τεκμηριωμένες απαντήσεις συγκλίνουν σε ένα μείγμα αιτίων. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η εσφαλμένη αρχιτεκτονική του ευρώ και οι διαρκείς κακές επιλογές μέτρων πολιτικής εκ μέρους διαδοχικών ελληνικών κυβερνήσεων. Ο Βλέτσας φωτίζει αυτές τις επιλογές, αλλά επιπλέον συζητεί τις επιπτώσεις της αναπαραγωγής των ίδιων επιλογών στο μέλλον. Σε ό,τι αφορά την υπέρβαση της κρίσης, υπάρχουν μέτρα πολιτικής που θα έπρεπε να έχουν εφαρμοσθεί «χθες», αλλά ακόμα συζητούνται. Συγκεκριμένα, αντίθετα με τα κυβερνητικά μέτρα, αλλεπάλληλες μελέτες συμφωνούν στην ανάγκη στροφής της οικονομίας μας προς τις εξαγωγές, στη ροή πόρων από τους μη εμπορεύσιμους προς τους εμπορεύσιμους τομείς της οικονομίας, στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων, στο άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων και στην ανακατανομή του υπάρχοντος προσωπικού του δημόσιου τομέα, μέσα σε αυτόν, χωρίς πρόσθετες προσλήψεις. Είναι προφανές ότι στο παρελθόν αλλά και ιδίως τα δύο τελευταία χρόνια επιχειρήθηκαν οι ακριβώς αντίθετες από αυτές τις αλλαγές. Τούτο δεν οφείλεται μόνο στη δυσκολία εφαρμογής των αλλαγών, στην άγρα πολιτικών πελατών και στην έλλειψη επαφής των ιθυνόντων με την κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα. Οφείλεται επίσης στην ευρύτατη αποδοχή, ακόμα και σήμερα, μύθων που καταρρίπτονται από τον Βλέτσα με βάση εύληπτα στατιστικά στοιχεία.

Το βιβλίο περιλαμβάνει τέτοια στοιχεία για τις δημόσιες συγκοινωνίες, τυπικό τομέα εφαρμογής του λαϊκισμού που επίσης απομυθοποιεί ο συγγραφέας. Θα άξιζε να παρουσίαζε παρόμοια στοιχεία και για άλλους τομείς (π.χ. εκπαίδευση, άμυνα), καθώς και να περιλάμβανε ένα κεφάλαιο συμπερασμάτων. Στο τέλος του βιβλίου ο Βλέτσας ταλαντεύεται ως προς το γνωστό ερώτημα που συζητείται πλέον φωναχτά σε δημόσιους χώρους: Αραγε οι αλλεπάλληλες κυβερνητικές αποτυχίες οφείλονται σε ιδεοληψία, ανικανότητα ή τυχοδιωκτισμό; Ο συγγραφέας κλίνει προς την τελευταία απάντηση, που είναι και η πιο ανησυχητική.

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.