Το χρονικό των Γενικών Αρχείων του Κράτους μέσα από εικόνες

100 χρόνια Γενικά Αρχεία του Κράτους, 500 χρόνια ιστορία, 1914-2014
Επιμέλεια Αμαλία Παππά
Εκδόσεις Εθνικού Τυπογραφείου, 2016
σελ. 268. O τόμος παρέχεται από τα ΓΑΚ

Tον Νοέμβριο του 2014, στους χώρους του Ιδρύματος Ευγενίδου, κορυφώνονταν οι εορτασμοί για τα 100 χρόνια από την ίδρυση των Γενικών Αρχείων του Κράτους με την έκθεση «100 χρόνια Γενικά Αρχεία του Κράτους, 500 χρόνια ιστορία». Αν ένας θεσμός είναι το περιεχόμενό του, τα ΓΑΚ είναι το πρόσωπο της ελληνικής Ιστορίας μισής χιλιετίας που σκιαγραφείται παραστατικά στον κατάλογο της έκθεσης που κυκλοφορεί τώρα τυπωμένος από το Εθνικό Τυπογραφείο σε μια καλαίσθητη έκδοση.

Οσοι δεν επισκέφθηκαν την έκθεση το 2014 ξεφυλλίζοντας τον τόμο θα αποκτήσουν ακριβή εικόνα του περιεχομένου και της οργάνωσής της σε εννέα ενότητες, όπου μέσω επιλεγμένων τεκμηρίων καταγράφονταν οι πρώτες μορφές πολιτικής οργάνωσης του ελληνισμού, όψεις του Αγώνα για την Ανεξαρτησία (1821-1827), η θεμελίωση του νέου ελληνικού κράτους κατά τη διακυβέρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια (1828-1832), η περίοδος της βασιλείας του Οθωνα (1833-1862) και οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους (1863-1911).

Τα τεκμήρια της περιόδου 1912-2004, που εκτέθηκαν για πρώτη φορά, παρουσίασαν όψεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, τη διαχείριση της υποδοχής και αποκατάστασης των προσφύγων (1912-1935), τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, την ιταλογερμανική Κατοχή, την Αντίσταση και τον Εμφύλιο (1936-1949), αλλά και την ανάμειξη των Ανακτόρων στη ζωή του τόπου, τη δικτατορία των συνταγματαρχών, καθώς και γεγονότα της μεταπολιτευτικής περιόδου. Ξεχωριστά παρουσιάστηκαν τεκμήρια από τη Συλλογή του Γιάννη Βλαχογιάννη, ιδρυτή των Γενικών Αρχείων του Κράτους, και επιλογή φωτογραφιών από τις φωτογραφικές συλλογές των ΓΑΚ.

Ο κατάλογος της έκθεσης, που τυπώνεται δύο χρόνια αργότερα, την αποτυπώνει στον χρόνο και αφηγείται έμμεσα, κάτω από τις γραμμές και μέσα από εικόνες αρχειακού υλικού, την ιστορία και την εξέλιξη των ΓΑΚ, των οποίων την επέτειο γιορτάσαμε.

Μια επισκόπηση της ιστορίας των ΓΑΚ από την ίδρυσή τους το 1914 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο με πρωτοβουλία του Γιάννη Βλαχογιάννη ως σήμερα δίνει κατ’ αρχάς στον φιλομαθή αναγνώστη ο Νικόλαος Καραπιδάκης, πρόεδρος της Εφορείας των ΓΑΚ, σε σύντομο ιστορικό σημείωμα στα προλεγόμενα του τόμου, ενώ από τις υπογραφές των λοιπών σημειωμάτων (από τον Θεοδόση Πελεγρίνη, υφυπουργό Παιδείας, και τη Μαριέτα Μινώτου, διευθύντρια των ΓΑΚ) γνωρίζουμε το υπουργείο στο οποίο υπάγεται ο φορέας και τη διοικητική δομή του, με Εφορεία και διεύθυνση. Η ταυτότητα με τους συντελεστές του καταλόγου πληροφορεί περαιτέρω τον αναγνώστη ότι η υπηρεσία περιλαμβάνει Τμήμα Βιβλιοθήκης και Αναγνωστηρίου, Τμήμα Οργάνωσης και Μελετών, Τμήμα Συντήρησης και Αναπαραγωγής.

Ξεφυλλίζοντας τον τόμο διαπιστώνουμε το χρονικό εύρος και τους τομείς του δημόσιου βίου που καλύπτει το αρχειακό υλικό των ΓΑΚ, από το χειρόγραφο Ευαγγελιστάριο του 10ου αιώνα ως την επιστολή του Παλαιών Πατρών Γερμανού με νέα για τις πολεμικές επιχειρήσεις του 1821, τα πιστοποιητικά προσφυγικών ενώσεων μετά το 1922, τα λογοκριμένα περιοδικά και έντυπα της επτάχρονης δικτατορίας, τις προκηρύξεις και το εκλογικό υλικό του 1974.

Οι λεζάντες που τεκμηριώνουν τις εικόνες, με υλικό από τη Μύκονο, τη Ζάκυνθο, την Κέρκυρα, τη Νάξο, τη Χίο, μαρτυρούν το τοπικό εύρος του αρχειακού υλικού των ΓΑΚ και τη δομή τους σε Κεντρική Υπηρεσία και Περιφερειακές Υπηρεσίες καθώς και το ειδολογικό εύρος των αρχειακών τεκμηρίων, όπου μεταξύ άλλων υπάρχει το χειρόγραφο ημερολόγιο του Φώτου Τζαβέλα και σφραγίδες του τελωνείου Σμύρνης, έντυπα αντιστασιακών οργανώσεων από την εποχή της Κατοχής, αρχιτεκτονικά σχέδια δημόσιων κτιρίων και θεατρικές αφίσες, δείγματα μεταξωτών υφασμάτων που στέλνει γάλλος έμπορος στον Καποδίστρια προκειμένου να ανοίξει επιχείρηση στο νέο κράτος, τίτλοι μετοχών, μουσικές παρτιτούρες και μπομπίνες κινηματογραφικών ταινιών που υποβλήθηκαν για έγκριση από τη λογοκρισία, φωτογραφίες, επιστολές πολιτών προς έλληνες πρωθυπουργούς.

Τη σχέση με την πολιτεία και την ανάγκη εντατικότερης μέριμνας του κράτους για τους κορυφαίους θεσμούς της έρευνας, της παιδείας και του πολιτισμού συνάγουμε από το σημείωμα του προέδρου της Εφορείας, όπου αναφέρει: «Τα ΓΑΚ δεν απέκτησαν στέγη παρά μετά τη γενναιόδωρη δωρεά του Πρόδρομου Μποδοσάκη-Αθανασιάδη, το 1974. Και πάλι, το Δημόσιο που ανέλαβε να χτίσει το κτίριο δεν θα το ολοκληρώσει πριν από το 2003!» και καταλήγει: «Παραμένει το στοίχημα της βελτίωσής τους και της αναγωγής τους σε ένα από τα σημαντικότερα συναφή ευρωπαϊκά ιδρύματα, μιας και σήμερα είναι μέλος της ευρύτερης οικογένειας των ευρωπαϊκών και παγκόσμιων αρχείων. Το στοίχημα ανήκει στον υπουργό Παιδείας και στον Πρωθυπουργό. Θα συγκριθούν αναγκαστικώς με τον Ελευθέριο Βενιζέλο».

Συζητούμε σήμερα στον τομέα της πολιτιστικής διαχείρισης για τη σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στους χώρους της έρευνας, της παιδείας και του πολιτισμού, γίνεται πολύς λόγος για συνεργασία, προβολή, ανάπτυξη κοινού, εξωστρέφεια. Ποια καλύτερη, χειροπιαστή, απόδειξη της εξωστρέφειας των ΓΑΚ, της αλληλοεκτίμησης, της αφοσιωμένης φιλίας και της συνεργασίας με άλλους φορείς από τον παρόντα τόμο; Το 2014 το Ιδρυμα Ευγενίδου πρόσφερε για την πραγματοποίηση της έκθεσης αφενός τις ευρύχωρες εγκαταστάσεις του και αφετέρου προσέλκυσε στα ΓΑΚ το ανεπτυγμένο μαθητικό κοινό του –περισσότερα από 9.000 άτομα επισκέφθηκαν την έκθεση -, ενώ το Εθνικό Τυπογραφείο με τις εκδοτικές υποδομές του ανέλαβε την εκτύπωση του καταλόγου. Πρόεδρος και διευθύντρια των ΓΑΚ τονίζουν στα προλεγόμενά τους τις οφειλές και σε ένα άλλο ιδιωτικό ίδρυμα, το Ιδρυμα Μποδοσάκη. Συνεργασίες αυτές, που δίνουν έμμεσες αλλά εύγλωττες πληροφορίες στον μελετητή της ιστορίας των θεσμών και για τα οικονομικά των ΓΑΚ, τις ανάγκες τους και τα ελλείμματα της κρατικής χρηματοδότησης.

Στο κυνήγι της εξωστρέφειας είναι πολλοί οι οργανισμοί που παραβλέπουν το αυτονόητο: ότι εκτός από το περιεχόμενό τους, οφείλουν να καταγράφουν, να διατηρούν, να γνωρίζουν και να μεταδίδουν και τη δική τους ιστορία ως κομμάτι της ευρύτερης ελληνικής Ιστορίας. Οι συνθήκες της ίδρυσής τους, η εξέλιξή τους μέσα στον χρόνο, τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν, φανερά ή κρυφά, το νομικό πλαίσιο της λειτουργίας τους, οι υπηρεσίες και οι δραστηριότητές τους, όλα αυτά χάνονται συνήθως στα σκοτάδια της Ιστορίας ακατάγραφα. Ποιο πρόσωπο θα παρουσιάσουν σε δράσεις εξωστρέφειας όταν δεν γνωρίζουν την ταυτότητά τους;

«Η έκδοση ενός καταλόγου επετειακού χαρακτήρα, παρά το γεγονός ότι πραγματοποιείται σε μεγάλη χρονικά απόσταση από την έκθεση, ήταν επιβεβλημένη και υπήρξε αίτημα πολλών» γράφει σε εισαγωγικό της σημείωμα στον τόμο η επιμελήτρια Αμαλία Παππά. Η συνεισφορά τής εν λόγω έκδοσης είναι ακριβώς αυτή: συγκροτεί, μαζί με παλαιότερες εκδόσεις των ΓΑΚ, ένα εκδοτικό σώμα που αφηγείται την ιστορία του οργανισμού, φωτογραφίζει το πρόσωπό του στη συγχρονία και αποτυπώνει την εξέλιξη των χαρακτηριστικών του στη διαχρονία. Αποτελεί πράξη ευθύνης ενός οργανισμού απέναντι στον εαυτό του και ένδειξη αυτογνωσίας για τη δική του θέση, σημασία και χρέος στο συνεχές της ελληνικής Ιστορίας.