Εντγκαρ Αλαν Πόου: Ενα ταξίδι στην ανθρώπινη ψυχή

Το αριστούργημα του Πόου Η αφήγηση του Αρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Ναντάκετ, το μόνο του μυθιστόρημα, ο Μπόρχες το αποκάλεσε «το πιο σπουδαίο βιβλίο του». Προσφέρεται τώρα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό εγκαινιάζοντας την εξαίρετη σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg που την εμπνεύσθηκε ο αείμνηστος Δημήτρης Αρμάος και τη διευθύνει η Ζωή Μπέλλα-Αρμάου. Η μετάφραση του Πολύκαρπου Πολυκάρπου είχε κυκλοφορήσει πριν από τριάντα επτά χρόνια, αλλά παρουσιάζεται εδώ αναθεωρημένη από τον ίδιο. Η έκδοση περιλαμβάνει εκτενέστατη εισαγωγή και επίμετρο του Χάρολντ Μπίβερ, τέσσερα αναλυτικά δοκίμια γνωστών μελετητών, χρονολόγιο του βίου και του έργου του Πόου, λεξιλόγιο των ναυτικών όρων που χρησιμοποιούνται στο μυθιστόρημα και μια επιλογή αγγλόφωνης βιβλιογραφίας.

Η Αφήγηση είναι μια ναυτική περιπέτεια –από τις πολλές που εκδόθηκαν εκείνη την εποχή, αλλά και αργότερα. Ομως τις υπερβαίνει εξαιτίας του σχεδόν ασύλληπτου υπαρξιακού και μεταφυσικού της βάθους, όπως συνέβη δεκατρία χρόνια αργότερα με την έκδοση του αριστουργήματος του Χέρμαν Μέλβιλ Μόμπι Ντικ, οι ομοιότητες του οποίου σε πολλά σημεία του με την Αφήγηση είναι εντυπωσιακές.

Το 1818 ένας λοχαγός του πεζικού ονόματι Τζον Κλιβ Σιμς εξέδωσε ένα μανιφέστο στο οποίο υποστήριζε ότι η Γη είναι τρύπια στους πόλους και ότι υπάρχει ένα υπόγειο πέρασμα που τους ενώνει. Αυτή η ιδέα λειτούργησε ως κίνητρο για τον Πόου που ήθελε να βρει ένα θέμα το οποίο θα εξέπληττε το κοινό. Για την επίδραση των απόψεων του Σιμς εκείνη την εποχή ο αναγνώστης θα βρει όλα τα απαραίτητα στοιχεία στην εκτενέστατη εισαγωγή του Χάρολντ Μπίβερ. Αλλά το μυθιστόρημα του Πόου, ως λογοτεχνικό αποτέλεσμα, βρίσκεται πέρα και πάνω από αυτά.

Δύο νεαροί από το Ναντάκετ, ο Αρθουρ Γκόρντον Πιμ και ο φίλος του Αύγουστος, μεθυσμένοι, μπαίνουν στη βάρκα του Πιμ που λέγεται «Αριελ» και βγαίνοντας στην ανοιχτή θάλασσα πέφτουν σε θύελλα. Τους περιμαζεύει ένα πλοίο που επιστρέφει στο λιμάνι του Ναντάκετ. Το περιπέτεια όμως έχει εξάψει τη φαντασία τους σε τέτοιο βαθμό που έπειτα από λίγο καιρό αποφασίζουν και μπαίνουν κρυφά στον «Γράμπο», ένα φαλαινοθηρικό του οποίου καπετάνιος είναι ο πατέρας του Αυγούστου.

Ο «Γράμπος» αναχωρεί για τις Νότιες Θάλασσες κι από εδώ αρχίζουν τα απίθανα: ο Πιμ χάνει την επαφή του με τον Αύγουστο, που είχε υποσχεθεί να του στέλνει τρόφιμα στην κρυψώνα του, υποφέρει από την πείνα και τη δίψα, και παίρνει ένα μήνυμα γραμμένο με αίμα από τον Αύγουστο, το οποίο μεταφέρει ο σκύλος του Τίγρης, ότι η ζωή του κινδυνεύει. Στο μεταξύ έχει ξεσπάσει ανταρσία στον «Γράμπο». Τα περισσότερα μέλη του πληρώματος δολοφονούνται από τους στασιαστές, οι οποίοι καταλαμβάνουν το καράβι. Ομως ο Αύγουστος γίνεται φίλος με έναν από αυτούς, τον Ντιρκ Πέτερς, που έχει μετανιώσει για τη συμμετοχή του στην ανταρσία. Οι τρεις τους συνωμοτούν και καταφέρνουν να ανακαταλάβουν το πλοίο σκοτώνοντας όλους τους στασιαστές, εκτός από έναν, τον Ρίτσαρντ Πέρκερ, προκειμένου ο τελευταίος να τους βοηθήσει να κυβερνήσουν το καράβι. Επειτα από όλα αυτά θα περίμενε κανείς η ιστορία να τελειώσει εδώ. Αλλά παρακάτω έχουμε άλλα, πιο συναρπαστικά, αυτά που δίνουν το μεταφυσικό και υπαρξιακό βάθος στο μυθιστόρημα και το απογειώνουν. Ο Μπόρχες μάλιστα έλεγε πως το καλύτερο μέρος του είναι το δεύτερο μισό, το από εδώ και πέρα:

Ο «Γράμπος» πέφτει σε θύελλα, οι τρεις σώζονται, όμως έχουν ξεμείνει από τρόφιμα. Κάποια στιγμή ένα ολλανδικό πλοίο περνάει από κοντά τους. Ωστόσο η χαρά τους μετατρέπεται σε τρόμο όταν διαπιστώνουν ότι πρόκειται για πλοίο-φάντασμα, για πλοίο νεκρών. Η πείνα τούς θερίζει και κατά το ναυτικό έθιμο της εποχής ο Πάρκερ προτείνει ο ένας από τους τέσσερις να θυσιαστεί, δηλαδή να τον σκοτώσουν για να τραφούν οι άλλοι τρεις από τις σάρκες του. Ρίχνουν κλήρο, που πέφτει στον Πάρκερ, τον οποίο σκοτώνει ο Πίτερς. Αλλά σύντομα ο Αύγουστος πεθαίνει υποκύπτοντας στις πληγές του. Τον Πίτερς και τον Πιμ τούς μαζεύει ετοιμοθάνατους σχεδόν το πλοίο «Τζέιν Γκέι», το οποίο ο καπετάνιος του κατευθύνει προς την Ανταρκτική. Φτάνουν σε ένα νησί που λέγεται Τσάλαλ και κατοικείται από μαύρους. Μαύρα είναι ακόμη και τα δόντια τους. Οι σχέσεις του πληρώματος με τους ιθαγενείς είναι στην αρχή φιλικές, όμως την παραμονή του απόπλου του «Τζέιν Γκέι» οι ιθαγενείς παγιδεύουν τους ξένους, τους σκοτώνουν όλους και καίνε το πλοίο. Γλιτώνουν μόνον ο Πιμ, ο Πίτερς και ένας ιθαγενής τον οποίο έχουν πάρει μαζί τους αιχμάλωτο. Οι τρεις τους μπαίνουν σε μια βάρκα, που έχουν κλέψει, την οποία το ρεύμα παρασύρει ακόμη πιο νότια, μέσα σε έναν καταρράκτη ομίχλης, ανοίγοντας ένα μυστηριώδες πέρασμα. Τότε εμφανίζεται μια τεράστια λευκή μορφή που ο Τσαλαλανός μόλις την αντικρίζει πεθαίνει.

Μια νέα Αποκάλυψη

Εδώ τελειώνει το μυθιστόρημα. Απότομα, για τα μέτρα της εποχής. Αλλά αυτό καθιστά την αφήγηση ανοιχτή και μεταφέρει τον αναγνώστη στο βάθος της: τι υπάρχει μετά το πέρασμα, ποια μπορεί να είναι η τρομερή λευκή μορφή, τι νόημα έχουν οι περιπέτειες που προηγήθηκαν και άραγε μήπως το πέρασμα αυτό είναι η είσοδος στον Κάτω Κόσμο και η κατάλευκη ομίχλη μια αλληγορική εκδοχή της Αχερουσίας; Ή της Αποκάλυψης, όπως λέει ο Μπίβερ, η «λευκή ερημιά της ολοκληρωτικής, της αδιαίρετης εμπειρίας» που ο άνθρωπος τη γνωρίζει «ξαναγεννημένος στη ζωή από τον θάνατο, απ’ όπου κανείς δεν γυρίζει;».

Εχουν γραφτεί πολλά για την Αφήγηση, που καθώς παραμένει «ανοιχτή» επιδέχεται πλήθος ερμηνείες. Οι περισσότερες μπορούν να τεκμηριωθούν με βάση το κείμενο του Πόου και τα περιστατικά της ζωής του. Είναι βέβαιο, λ.χ., πως κάτω από την «περιπέτεια» είναι η αναζήτηση της τρύπας του Σιμς, αλλά αυτό, παρά το γεγονός ότι κάποιοι το έχουν ερμηνεύσει φροϋδικά, από μόνο του δεν αρκεί. Ο ρατσισμός όσον αφορά την παρουσίαση των ιθαγενών στο νησί Τσάλαλ υπάρχει, όμως είναι μέρος της ψυχολογίας ενός συγγραφέα που κατάγεται από τον Νότο και για τον ευρωπαίο αναγνώστη τουλάχιστον έχει δευτερεύουσα σημασία.

Ο Πόου θέλησε να γράψει ένα μυθιστόρημα ως φανταστικό ή ψευδές ρεπορτάζ, αλλά το αποτέλεσμα απέβη πολύ ανώτερο των προθέσεών του. Μας έδωσε ένα εκρηκτικό και μαύρο βιβλίο, ένα «μυστήριο μυστηρίων», όπως το ήθελε ο ίδιος, μια καταβύθιση στη χώρα του θανάτου, στο απόλυτο Κακό που διατρέχει και τα υπόλοιπα κείμενά του, πεζά και ποιητικά. Πηγαίνει πέρα από εκεί που είχαν φθάσει οι ρομαντικοί, πέρα από τη Ριμάτα του αρχαίου ναυτικού του Κόλεριτζ που τον είχε εμπνεύσει, πέρα από τον εξωτισμό και την περιπέτεια του Ροβινσώνα Κρούσου του Ντιφόου, που επίσης θαύμαζε, ανοίγοντας τον δρόμο στους συμβολιστές αλλά και οδηγώντας ταυτοχρόνως τον ρεαλισμό στα αχανή πεδία της φαντασίας, στη χώρα του αλλόκοτου.

Τι απέγινε όμως ο Αρθουρ Γκόρντον Πιμ; Ο Ιούλιος Βερν άδραξε την ευκαιρία και δίνοντας τη δική του «απάντηση» έγραψε το συναρπαστικό μυθιστόρημά του Η Σφίγγα των πάγων. Στο επίμετρό του εδώ ο Μπίβερ μάς προσφέρει μια θαυμάσια συγκριτική ανάλυση και ερμηνεία. Ετσι, η έκδοση αποκτά σπάνια πληρότητα και καθίσταται πραγματικό απόκτημα για τους θαυμαστές του Πόου στη χώρα μας.