Διαδρομές της γερμανικής ιστορίας

Γιώργος Κόκκινος, Βασίλης Μπογιατζής, Μάρκος Καρασαρίνης
Το πολύχρωμο μωσαϊκό της γερμανικής ιστορίας. Από τις αρχές του 19ου αιώνα έως και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
Εκδόσεις Επέκεινα, Τρίκαλα, 2015
τιμή 21,20 ευρώ

H θέση για τον «ιδιαίτερο δρόμο» που ακολούθησε κατά την ιστορική της πορεία η Γερμανία (deutscher Sonderweg) έχει σύμφωνα με τον γερμανό ιστορικό Γιούργκεν Κόκα τη θετική και την κριτική της εκδοχή. Στην πρώτη ανήκουν οι προσεγγίσεις εκείνες που αντιλαμβάνονταν ως αυθεντικό το πρωσικό ήθος έναντι του δυτικού ευδαιμονισμού, τον γερμανικό κρατισμό έναντι του δυτικού κοινοβουλευτισμού, το έδαφος και την κουλτούρα έναντι του πολιτισμού που συμπύκνωνε τη δυτική νεωτερικότητα. Στην κριτική προσέγγιση της θέσης, η οποία διαμορφώθηκε ήδη από τη δεκαετία του 1940, συνέβαλαν καθοριστικά ακαδημαϊκοί που έφυγαν από τη ναζιστική Γερμανία προς τις ΗΠΑ και τη Βρετανία, όπως ο Ερνστ Φρένκελ και οι νεότεροι Τζορτζ Μoς και Φριτς Στερν, ή και εκπρόσωποι μιας νέας γενιάς ιστορικών και κοινωνικών επιστημόνων, όπως ο Καρλ Ντίτριχ Μπράχερ και ο Χανς Ούλριχ Βέχλερ. Ο Kόκα υποστήριξε ότι τα ισχυρά σημεία της θέσης αυτής κατέρρευσαν ενώπιον των νέων ιστορικών δεδομένων που έδειξαν ότι τα προνεωτερικά και μη αστικά χαρακτηριστικά του Kaiserreich είχαν διογκωθεί. Ενα βιβλίο για την πορεία της Γερμανίας στον 19ο και στον 20ό αιώνα δεν μπορεί να αποφύγει την αναμέτρηση με αυτήν τη θεώρηση και από εκεί εκκινεί ουσιαστικά και το «Πολύχρωμο μωσαϊκό της γερμανικής ιστορίας».

Εξετάζοντας αναλυτικά τις απόψεις που διατυπώθηκαν κατά τη σχετική ιστοριογραφική συζήτηση, ο Γιώργος Κόκκινος τις τοποθετεί στα εκάστοτε ιστορικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα, υπερβαίνοντας τη λογική της ιστοριογραφικής αντιδικίας. Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ο Κόκκινος, του οποίου το πρόσφατο συγγραφικό έργο εντάσσεται στο πεδίο των σπουδών του Ολοκαυτώματος και του τραύματος, αναδεικνύει τις κρίσιμες πτυχές της συζήτησης συνθέτοντας τη «μακροϊστορία» με τον σύντομο χρόνο της δεκαετίας του 1930. Επισημαίνει τον εργαλειακό χαρακτήρα της ανάδρομης ανάγνωσης τής έως το 1945 γερμανικής ιστορίας, εκείνης δηλαδή που εκκινεί από την κατάληξή της, από την καταστροφή. Περιοδολογεί συγχρόνως τη γερμανική εθνικιστική ιδεολογία, διακρίνοντας μια πρώτη φάση (1807-1871) κατά την οποία το γερμανικό έθνος αποκόπτει τον ομφάλιο λώρο από τη δυτική παράδοση του ορθολογισμού και μια δεύτερη (1871-1933) κατά την οποία ριζοσπαστικοποιείται ο συντηρητισμός υπέρ του κοινωνικού δαρβινισμού, του παγγερμανισμού και του αντισημιτισμού. Στο άρθρο του Κόκκινου ο αντισημιτισμός δεν χάνεται σε μια ακαθόριστη μακρά διάρκεια αλλά υπηρετεί τις ανάγκες της ιστορικής ακρίβειας.

Η περί ιδιαίτερου δρόμου θέση εμπλέκει εκ των πραγμάτων τη συγκριτική προοπτική σε σχέση με την κανονικότητα από την οποία αποκλίνει η Γερμανία· αν η Δύση ορίζει τον κανόνα, αυτή γίνεται αντιληπτή με έναν συγκεκριμένο τρόπο, τη «σωτηριολογική αποστολή του γερμανικού πνεύματος» (σ. 62) από τους συγχρόνους, και με έναν διαφοροποιημένο τρόπο, από τους γερβανοεβραίους εμιγκρέδες ακαδημαϊκούς ή εκείνους που εμπνεύστηκαν από τη θεωρία του ολοκληρωτισμού, όπως ο Μπράχερ. Ο ιστορικός αυτός –που απεβίωσε πρόσφατα –ήταν άλλωστε από τους πρώτους που εισήγαγε τη μελέτη της Σοά στη γερμανόφωνη ιστοριογραφία του ναζισμού. Το κρίσιμο ιστοριογραφικό αλλά και ηθικό ζήτημα της μοναδικότητας του Ολοκαυτώματος και της σύγκρισης της βιομηχανοποιημένης γενοκτονίας των Εβραίων με άλλες γενοκτονίες που προηγούνται ή έπονται εκείνης, εντός ή εκτός Ευρώπης, αναλύεται διεισδυτικά στην έκδοση που παρουσιάζουμε (σ. 297).

Στη συμβολή του, ο Μάρκος Καρασαρίνης, διδάκτωρ Ιστορίας, εξετάζει την εβραϊκή γενοκτονία ως έναν από τους άξονες της φυλετικής πολιτικής του Γ’ Ράιχ. Η κρίσιμη σημασία της δράσης Τ4 που αφορούσε την ευθανασία ψυχικά και διανοητικά ασθενών έγκειται στην εκ των υστέρων αναγνώρισή της ως δοκιμής τής ιουδαιοκτονίας σε επίπεδο επιμελητείας, τεχνικής και τεχνολογίας. Η σύνδεση ευγονικής και Ολοκαυτώματος δεν θεωρείται και εδώ ως ευθεία οδός από τη θεωρία στην πράξη, από την υψηλή ηγεσία στα εκτελεστικά όργανα, αλλά ως μία τεθλασμένη πορεία από τις διώξεις και τις απολύσεις, τη στέρηση δικαιωμάτων και την αφαίρεση ιθαγένειας έως την απέλαση και την εξόντωση. H προσωπική διάσταση στη διαμόρφωση της πολιτικής τής εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης είναι μια ενδιαφέρουσα διάσταση που αποτυπώνει τις διαδρομές των αποφάσεων από την κορυφή, από το διοικητικό κέντρο στη χαμηλή γραφειοκρατία, τη βάση της ιεραρχίας και το αντίστροφο. Η σύνδεση ευγονιστών και ναζιστών τοποθετείται στα τελευταία χρόνια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Στο δοκίμιο του ιστορικού Βασίλη Μπογιατζή, μεταδιδακτορικού ερευνητή, ειδικού στη διανοητική και πολιτική σκέψη στον Μεσοπόλεμο, εξετάζεται η πολλαπλή νεωτερικότητα της Βαϊμάρης και παρέχονται εύστοχες μεθοδολογικές παρατητήσεις. Η έμφαση είναι στην εκπληκτική πολιτισμική ζύμωση των ετών 1919 έως 1933. Ως αναλυτικές κατηγορίες χρησιμοποιούνται η ενότητα και η ποικιλομορφία στις συμβολικές μορφές έκφρασης, καθώς και η διαφοροποιημένη έννοια της κουλτούρας που προτείνει ο Nτέτλεβ Πόικερτ και χρησιμοποιεί ο Tζον Γουίλιαμς, ο οποίος ισχυρίζεται ότι μέσω αυτής οι Γερμανοί δημιούργησαν τους τόπους και τις πρακτικές μιας κοινωνίας των πολιτών. Ο τελευταίος αναλύει την κουλτούρα της Βαϊμάρης ως μια σύνθεση δυσανεξίας, ανασφάλειας, μνησικακίας, φόβου και προσδοκίας όπως διαμορφώθηκε μέσα από μια ισχυρή αίσθηση μετάβασης (σ. 105). Αντίθετος προς την στερεοτυπική εικόνα της Βαϊμάρης ως «δημοκρατίας χωρίς δημοκράτες», ο Μπογιατζής τονίζει με έμφαση τις φωτεινές όψεις της περιόδου: μεταξύ άλλων, τη συμμετοχική δημοκρατία και τα σοσιαλδημοκρατικής έμπνευσης κοινωνικά μέτρα, τους «συγκινητικούς τρόπους» με τους οποίους η Δημοκρατία επιχειρούσε να κινητοποιήσει τις μάζες, τη διεύρυνση του στοχασμού όσον αφορά τη γυναίκα και τα δικαιώματά της, τα μοντερνιστικά πειράματα και τις αμφιλογίες τους.

Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται χρήση των αναλυτικών διπόλων στην έκδοση αυτή (όπως τομές και συνέχειες, εξαιρετικό και επανερχόμενο, πνευματικά επιτεύγματα και πολιτική) είναι καθαρά ιστοριογραφικός, απαλλαγμένος από τις δεσμεύσεις της «ηθικής δεοντολογίας» (Κόκκινος), ιστορικά αναλυτικός, μιας και λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψιν τους ποικίλους τύπους εμπειρίας που αναπτύσσουν τα δρώντα υποκείμενα με τον χρόνο. Η ιστορικότητα είναι με άλλα λόγια μια διαδρομή, ένα μονοπάτι που ακολουθούν με συνέπεια οι συγγραφείς. Και οι τρεις μοιράζονται την έγνοια να επαναπροσεγγίσουν τη γερμανική ιστορία δίχως να βλέπουν έναν ασπρόμαυρο κόσμο ή μια συνεχή πορεία από την ιστορία της συντηρητικής επανάστασης, της völkisch σκέψης, της πολιτικής των οδών επί της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, της περιπέτειας της ευγονικής, στον ναζισμό. Στέκονται εξάλλου κριτικά απέναντι στις αγιοποιήσεις, τις δαιμονοποιήσεις, τις παραμορφώσεις της γερμανικής ιστορίας. Ενα ενδιαφέρον βιβλίο, με καθαρή γραφή και ζωντανή σκέψη, βιβλιογραφικά τεκμηριωμένο· ένα βιβλίο που συνθέτει γόνιμα απόψεις και παρεμβαίνει στις ιστοριογραφικές διαμάχες γύρω από τα ζητήματα που διαμόρφωσαν τις συνειδήσεις των Ευρωπαίων στην μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο εποχή.