Ο Καμέλ Νταούντ και η συνέχεια του «Ξένου»

Καμέλ Νταούντ
Μερσώ, ο άλλος ξένος
Μετάφραση Γιάννης Στρίγκος
Εκδόσεις Πατάκη, 2016
σελ. 200, τιμή 9,90 ευρώ

Οσοι έχουν διαβάσει το εμβληματικό μυθιστόρημα «Ο ξένος» του νομπελίστα Αλμπέρ Καμί, γνωρίζουν τον πρωταγωνιστή του, τον Μερσώ, τον θύτη του αναίτιου, απρόσμενου και παράλογου εγκλήματος σε εκείνη την ηλιόλουστη παραλία της Αλγερίας, στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Κανένας όμως δεν έμαθε ποτέ ποιος ήταν το θύμα στην υπόθεση, ποιος ήταν εκείνος ο Αραβας…

Εβδομήντα χρόνια μετά ο Χαρούν, ο αδελφός του δολοφονηθέντος, αφηγείται την ιστορία του Μούσα ώστε να διασώσει το όνομά του από την άβυσσο της ανωνυμίας και να αντιπαλέψει τους δικούς του δαίμονες. Το μυθιστορηματικό ντεμπούτο του 46χρονου Καμέλ Νταούντ βραβεύτηκε με το αντίστοιχο Βραβείο Goncourt για το έτος 2015 και συζητήθηκε πολύ από την πρώτη στιγμή που κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 2014. Ο αλγερινός συγγραφέας και δημοσιογράφος, με αφορμή την ελληνική έκδοση του βιβλίου, μίλησε στο «Βήμα» για ένα θαρραλέο όσο και ριψοκίνδυνο λογοτεχνικό εγχείρημα…

«Ο Αλμπέρ Καμί δεν είναι μονάχα μια προσωπικότητα της Αλγερίας, είναι και μια φυσιογνωμία του φαντασιακού της αλγερινής κοινωνίας. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας σύγχυσης, μερικές φορές ο Καμί επικρίνεται, όπως ακριβώς ο Μερσώ: ότι σκότωσε τον Αραβα ή ότι τάχθηκε στο πλευρό της Γαλλίας και όχι της πατρίδας του, της Αλγερίας. Θέλησα να γράψω για αυτή τη συναρπαστική σύγχυση και να τη μετασχηματίσω μέσα σε αυτό το μυθιστόρημα. Σίγουρα υπάρχει μια παιγνιώδης διάσταση στο εγχείρημά μου (το ότι επιχειρώ να ζωντανέψω δύο ιστορίες συγχρόνως, δημιουργεί μια παράξενη πραγματικότητα). Πάντως, πρόκειται για ένα μυθιστόρημα, μια μυθοπλασία, δεν είναι ένα οργισμένο δοκίμιο για την αποικιοκρατία, ούτε κάποιος στοχασμός προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Εγώ θέλησα να ονειρευτώ μαζί με τον Καμί, όχι να σκεφτώ. Συν τοις άλλοις, η δική του κοσμοαντίληψη έχει καταστεί πλέον για εμένα μια αναγκαιότητα, η δύναμη και ο τρόπος να απελευθερώνω τη ζωή μου και τη σκέψη μου. Συνέχισα το δικό του έργο του επειδή είμαι ζωντανός, όχι επειδή είμαι Αλγερινός».

«Διάβασα για πρώτη φορά τον «Ξένο» όταν ήμουν περίπου είκοσι χρόνων. Χωρίς μεγάλο ενθουσιασμό και, κυρίως, χωρίς να κάνω την οποιαδήποτε σκέψη για το θύμα! Το θαύμα της λογοτεχνίας είναι ότι αναστέλλει την κρίση μας για το «καλό» και το «κακό». Επομένως, υπό αυτή την έννοια, η λογοτεχνία είναι ανήθικη με έναν τρόπο θεϊκό και αυτή είναι η τρομακτική της δύναμη. Επρεπε να περάσουν δέκα χρόνια για να θέσω και εγώ στον εαυτό μου το ερώτημα που αποκρύπτεται αριστοτεχνικά σε αυτό το λαμπρό μυθιστόρημα: ποιος είναι ο Αραβας; Δεν παρακινήθηκα από κάποιο πολιτικό κίνητρο, ούτε λ.χ. από θυμό για την κληρονομιά της αποικιοκρατίας, στην πορεία όμως όλο αυτό κατέτεινε, σταδιακά, προς τη διερεύνηση ενός λογοτεχνικού αριστουργήματος. Μου άρεσαν πάρα πολύ «Η πτώση» και «O επαναστατημένος άνθρωπος», βιβλία που με βοήθησαν να απεμπλακώ από μια θρησκευτική περίοδο της ζωής μου. Ομως «Ο ξένος» δεν με ικανοποίησε. Κάποτε έγραψα ένα άρθρο (αρθρογραφώ από όταν ήμουν αρκετά νέος) επιθυμώντας να αντισταθμίσω έναν παγκόσμιο λογοτεχνικό μύθο. Ο επιμελητής μου με ενθάρρυνε να γράψω ένα μυθιστόρημα. Αλλά η αλήθεια είναι ότι δεν ήταν και τόσο απλό, επειδή κι εγώ είμαι το παιδί μιας απο-αποικιοποίησης, μιας αδικίας και ενός πάθους: Η Γαλλία ενσαρκώνει συγχρόνως τον βιασμό και το αριστούργημα, κι αυτό ίσως να δούλεψε παράξενα μέσα μου, χωρίς να το πολυκαταλαβαίνω. Πιστεύω πως αυτό το μυθιστόρημα, το «Μερσώ, ο άλλος ξένος» , θα το έγραφε αργά η γρήγορα ένας Αλγερινός!».

«Δεν μπορώ να κρίνω τα συμπεράσματά σας, τη δική σας ανάγνωση. Μού άρεσε που έγραψα αυτό το μυθιστόρημα, ήταν κάτι σαν εξάσκηση, σαν ένα παιχνίδι, το έγραψα όμως και σαν ένα αντίβαρο που κατέστησε αναγκαίο η ιστορία. Στη λογοτεχνία δεν με ενδιαφέρει μόνο το κείμενο καθαυτό αλλά και η διακειμενικότητα, αυτή η ατέλειωτη μπορχεσιανή βιβλιοθήκη με κείμενα που μιλούν και συνδιαλέγονται μεταξύ τους. Πάντως, δεν μπορώ να κρίνω ένα έργο από ηθική σκοπιά, ανοίγω απλώς ένα άλλο μονοπάτι προβληματισμού, όπως και έκανα. Δεν έγραψα ένα δοκίμιο, προσπάθησα αντιθέτως να κατανοήσω μια σύνθετη προσωπικότητα, σκληρή και μεγαλομανή. Μιλάμε για λογοτεχνία, όχι για κάποια κατηγορία ιστορικού χαρακτήρα».

«Δεν θα μου άρεσε ένα πεδίο περιορισμένου προβληματισμού, όπου το ζήτημα της αποικιοκρατίας θα ήταν, εν γνώσει μου, το πλέον καθοριστικό. Αυτό θα διαστρέβλωνε τη λογοτεχνική διάσταση και θα αποδυνάμωνε το μυθιστόρημα και την πρωταρχική του διάσταση, την καθαρά ανθρώπινη. Αν σήμερα «Ο ξένος» εξακολουθεί να διαβάζεται σε ολόκληρο τον πλανήτη, δεν είναι γιατί τον έγραψε ένας pied-noir (σ.σ.: με αυτόν τον όρο προσδιορίζονταν οι Ευρωπαίοι της Αλγερίας), ένας Γάλλος ή ένας Αλγερινός, αλλά γιατί μιλάει για την ανθρώπινη κατάσταση. Εχω κι εγώ το δικαίωμα να μιλήσω για την ανθρώπινη συνθήκη, όχι μόνο για την κληρονομιά της αποικιοκρατίας. Εχω κι εγώ το δικαίωμα να κατακτήσω το κέντρο του κόσμου. Στο μυθιστόρημα «Μερσώ, ο άλλος ξένος», δεν καταπιάνομαι μόνο με την απόγνωση, τη δυστυχία της ιστορίας αλλά και με τον ίδιο τον άνθρωπο, με έναν άνθρωπο, εν προκειμένω, που θέλει να λυτρωθεί από τη μορφή της μητέρας του, από την Ιστορία, από έναν Θεό ή από την υποχρέωση να πιστέψει σε έναν Θεό με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Είναι ένας άνθρωπος που πασχίζει για την ελευθερία του. Υφίσταται, θέλω να πω, και το ζήτημα της ελευθερίας εδώ, όχι μόνο το ζήτημα της δικαιοσύνης».

«Αποφάσισα να εγκαταλείψω τη δημοσιογραφία, ή τουλάχιστον τη συστηματική ενασχόληση με τη δημοσιογραφία, επειδή ανέκαθεν ήθελα να αφιερωθώ στη λογοτεχνία. Πρακτικοί και καθαρά προσωπικοί λόγοι, δεν μου το επέτρεπαν μέχρι σήμερα, τώρα όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά. Αλλωστε, σκέφτομαι πως βρισκόμαστε στο επίκεντρο μιας πολύ δύσκολης εποχής όπου η πνευματική διαύγεια δεν είναι πια ανεκτή, ούτε ιδιαιτέρως περιζήτητη ως αρετή ή ως καθήκον, όπως δηλαδή θα έπρεπε: είμαστε αναγκασμένοι, από τη μια ή από την άλλη πλευρά, να αιτιολογούμε τις γνώμες και τις απόψεις μας και να υιοθετούμε αυτές ακριβώς που αιτιολογούν, αδίκως, τον θαυμασμό ή την αποστροφή. Μες στην οχλοβοή έκρινα πως θα ήταν περιττό να φωνάζω πιο δυνατά έχοντας την πεποίθηση ότι θα με ακούσουν. Ο,τι σκέφτομαι για το σεξ, τα δύο φύλα, την αραβική ταυτότητα, το Ισλάμ ή οτιδήποτε άλλο, δεν έχουν αλλάξει, αυτά τα γράφω εδώ και μια εικοσαετία, τα υπερασπίζομαι και τα πιστεύω. Και αυτό είναι η ελευθερία μου. Δεν σταμάτησα ποτέ να λέω τις απόψεις μου, απλώς άλλαξα το εργαλείο με το οποίο τις εκφράζω, κάτι που αναφέρω συχνά όποτε με ρωτούν για αυτό. Τώρα, εις ό,τι αφορά τον φόβο του θανάτου. Εχει γίνει πλέον μέρος της ζωής μου, αλλά δεν νομίζω ότι απειλούμαι περισσότερο από έναν άμαχο πολίτη στη Συρία, κάποιον τουρίστα στο Παρίσι ή μια γυναίκα που ζει στη Νιγηρία. Προτιμώ να προστατεύω ως μύχια ευχαρίστησή μου την ταπεινότητα, και όχι τη ματαιοδοξία».

«Για εμένα ο αραβικός κόσμος είναι μια κουλτούρα, ένας πολιτισμός, μια κληρονομιά αλλά, επιπροσθέτως, και ένα πολιτικό επινόημα. Η αραβική γλώσσα είναι η μήτρα ενός πνευματικού πλούτου αλλά και ένας καθρέφτης όπου αντανακλώνται οι επιμέρους εθνικές πραγματικότητες, οι συγκρούσεις και οι διεκδικήσεις για τα δικαιώματα των ανθρώπων, όπως ακριβώς συνέβαινε με τη λατινική γλώσσα, τότε που τη μιλούσαν με τέτοιον τρόπο η εκκλησιαστική και μοναρχική εξουσία, ώστε να επιβάλλονται στις μάζες έχοντας αφαιρέσει από αυτές το δικαίωμα στην αμφισβήτηση. Ο αραβικός κόσμος είναι μια αυτοκρατορία που πεθαίνει με έναν άσχημο τρόπο, που αργοπεθαίνει και σκοτώνει, χωρίς να αφήνει πίσω κάτι πιο ζωντανό και πολύτιμο. Αυτό βλέπω εγώ. Ο μουσουλμανικός κόσμος είναι επίσης ένα επινόημα, μια φανταστική γεωγραφική επικράτεια σημαδεμένη από την ιστορία, τη σημερινή πραγματικότητα, την έριδα και την ακατανοησία. Υπάρχουν, σε όλες τις πλευρές, οι χαρτογράφοι του κακού που ουσιαστικά θέλουν την οπισθοδρόμηση των χωρών μας, σπρώχνοντάς τες είτε προς μια «καθαρή» Δύση, που δεν συνιστά παρά μια επικίνδυνη φαντασίωση, είτε προς μια «καθαρή» και «πιστή» Ανατολή, η οποία αποκλείει το διαφορετικό, είναι εχθρική προς τον Αλλο και ενίοτε αποδεικνύεται θανατηφόρα για αυτόν. Ο λεγόμενος «αραβικός» κόσμος δεν είναι μονάχα οι μουσουλμάνοι του, αλλά η ποικιλομορφία του σε όλη της την έκταση. Οπως και η Δύση δεν είναι μονάχα ο λευκός άνθρωπος που ζει και ευημερεί αποκομμένος από τους υπόλοιπους, υπάρχουν και οι άλλοι.

Οποιοσδήποτε διαχωρισμός μοιάζει με ακρωτηριασμό και αιματοκύλισμα του ίδιου του κόσμου, είναι σαν να δολοφονείται ο κόσμος».

«Δεν είμαι πολιτικός επιστήμονας. Την άποψή μου θα σας πω. Νομίζω ότι η έξαρση του εξτρεμισμού είναι παιδί ενός ζευγαριού: από τη μια έχουμε την ιστορική ευθύνη της Δύσης για τις σχέσεις που διατηρούν τα κράτη της με τις δικές μας δικτατορίες και από την άλλη, και πάνω απ’ όλα, έχουμε τις δικές μας ευθύνες, των δικών μας ελίτ, των διανοουμένων μας, των καθεστώτων μας. Εγώ είμαι της άποψης πως για το κακό που κάνεις και για το κακό που σου συμβαίνει πρέπει, πρωτίστως, εσύ ο ίδιος να δεις πώς είσαι υπεύθυνος. Και αυτό πρέπει να κάνουμε, εν πάση περιπτώσει, προτού ρίξουμε το φταίξιμο στη Δύση. Για εμένα η Δύση δεν είναι ούτε δίκαιη ούτε άδικη, το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι εκ των πραγμάτων έχει αλλάξει τον κόσμο που ζω. Η υπαιτιότητα της Δύσης είναι μια παλιά συζήτηση στα καθ’ ημάς αλλά εγώ την απορρίπτω ακόμη και αν υποθέσουμε ότι οι ευθύνες μπορούν να επιμεριστούν. Ο ισλαμισμός γεννήθηκε από μια αποτυχία, τη δική μας, και από μια εμπλοκή, αυτή της Δύσης. Είναι όμως, βασικότατα, δικό μας αυτό το τέρας, που οι άλλοι χρησιμοποιούν στο πλαίσιο των σχεδιασμών τους. Απεχθάνομαι τις θεωρίες συνωμοσίας, ότι για όλα φταίνε οι Δυτικοί και ότι εμείς, στον Νότο, έχουμε τα χέρια μας ολοκάθαρα».