Απελευθερωτικά παράδοξα

Μichael Walzer
The Paradox of Liberation
Yale University Press, 2015

Το κυπριακό ζήτημα, ένα δυσεπίλυτο διεθνές πρόβλημα, το οποίο ανεξαρτήτως των καταβολών του πλέον οφείλεται κυρίως στην παρατεινόμενη στρατιωτική κατοχή της Βόρειας Κύπρου από την Τουρκία, έχει επανέλθει στο προσκήνιο της επικαιρότητας με τις εντατικές διαπραγματεύσεις και τη διεθνή συνδιάσκεψη της Γενεύης. Εχω την εντύπωση ότι πολλοί από τους εμπλεκομένους στις σχετικές διαδικασίες, ιδίως οι εκπρόσωποι του διεθνούς παράγοντα, δεν καταλαβαίνουν ούτε το πρόβλημα ούτε τις δυνατότητες και περιπλοκές των δυνητικών λύσεων. Το Κυπριακό έχει γίνει πλέον ζήτημα γνωσιολογικό και απαιτεί μια βαθύτερη κατανόηση κυρίως των αντινομιών που είναι εγγενείς στην πολιτική πράξη και οξύνονται από το φορτίο της ιστορίας.

Για να κατανοηθούν σε κάποιο ποσοστό οι αντινομίες και η βαριά σκιά της ιστορίας ίσως να βοηθούσε μια αναδρομή στα «παράδοξα της απελευθέρωσης», όπως τα εκθέτει ο Μάικλ Γουόλτσερ στο τελευταίο του βιβλίο. Ο μεγάλος πολιτικός στοχαστής της εποχής μας, μια από τις εγκυρότερες και πιο ευαίσθητες φωνές της πολιτικής θεωρίας στη σύγχρονη Αμερική, στοχάζεται στο έργο του αυτό επί της αντινομίας μεταξύ των προσδοκιών των απελευθερωτικών κινημάτων και της μεταπελευθερωτικής πραγματικότητας που προκύπτει ύστερα από αιματηρούς αντιαποικιακούς αγώνες.

Με διεισδυτική σκέψη ο συγγραφέας επιχειρεί να υποδείξει κανονικότητες που χαρακτηρίζουν τα απελευθερωτικά κινήματα μελετώντας τρεις ιδιαιτέρως σημαντικές περιπτώσεις: τη δράση του σιωνιστικού κινήματος που οδήγησε στη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ το 1948˙ τη μακρά και αιματηρή ιστορία του απελευθερωτικού αγώνα του FLN (Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης) στην Αλγερία η οποία κατέκτησε την ανεξαρτησία της το 1962 και τέλος την περίπλοκη διαδικασία της απελευθέρωσης της Ινδίας με τη διχοτόμηση των αχανών βρετανικών κτήσεων στη Νότια Ασία και τη δημιουργία δύο ανεξάρτητων κρατών το 1947, της Ινδίας και του Πακιστάν.

Η εθνική ανεξαρτησία και η κρατική κυριαρχία τις οποίες επέτυχαν τα απελευθερωτικά κινήματα δεν συνοδεύτηκαν από την ολοκλήρωση του έργου της απελευθέρωσης όπως την επαγγέλλονταν αρχικά οι εμπνευστές των αντιαποικιακών αγώνων. Η ανεξαρτησία και η κυριαρχία επιδιώκονταν ως προϋποθέσεις για μια πληρέστερη κοινωνική απελευθέρωση των λαών με την κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων και της ισότητας για όλα τα μέλη των τριών κοινωνιών, που δεν απαρτίζονταν από ένα ενιαίο εθνικό σύνολο αλλά περιλάμβαναν στους κόλπους τους πολυπληθείς εθνικές και θρησκευτικές ομάδες που δεν συμμερίζονταν τις ταυτότητες της πλειοψηφούσας ομάδας του πληθυσμού. Η ανεξαρτησία λοιπόν δεν επέφερε και την πλήρη κοινωνική απελευθέρωση. Απεναντίας τα εκσυγχρονιστικά αιτήματα των απελευθερωτικών κινημάτων είτε σοσιαλδημοκρατικά, όπως στην περίπτωση του Ισραήλ, είτε σοσιαλιστικά-μαρξιστικά στην περίπτωση της Αλγερίας είτε φιλελεύθερα-δημοκρατικά στην περίπτωση της Ινδίας υπό την ηγεσία του Γκάντι και του Νεχρού, προκάλεσαν μετά την ανεξαρτησία αντιδράσεις κυρίως θρησκευτικής έμπνευσης μέσα στις ανεξάρτητες κοινωνίες και εξέθρεψαν μορφές θρησκευτικού φονταμενταλισμού που αντιστρατεύθηκαν μαχητικά τα εκσυγχρονιστικά προτάγματα των απελευθερωτικών κινημάτων στο όνομα της παράδοσης και των κανόνων της θρησκευτικής ζωής. Ο Γουόλτσερ ονομάζει αυτές τις μορφές αντίδρασης μετά την ανεξαρτησία το «παράδοξο της απελευθέρωσης» και επισημαίνει πολύ εύστοχα ότι λόγω αυτών των αντιδράσεων και της αδυναμίας των ηγετών είτε να τις καταλάβουν είτε να τις παιδαγωγήσουν, τελικά η απελευθέρωση απέτυχε και στις τρεις χώρες να ολοκληρώσει τους προγραμματικούς της στόχους και να πραγματώσει τα ιδεώδη που την ενέπνευσαν αρχικά. Επισημαίνει μάλιστα χαρακτηριστικά ότι η μεγαλύτερη αποτυχία, λόγω των ισχυρών θρησκευτικών αντιδράσεων, ιδίως στην Αλγερία και στην Ινδία, συντελέστηκε στο πεδίο του γυναικείου ζητήματος, στην καθιέρωση δηλαδή κάποιας στοιχειώδους δικαιοσύνης στις σχέσεις των δύο φύλων.

Ο Γουόλτσερ καταλήγει λέγοντας ότι τα αιτήματα της απελευθέρωσης, παρά τα παράδοξα και τις αντιδράσεις, δεν πρέπει να εγκαταλειφθούν και οι αγώνες για την πραγμάτωση των απελευθερωτικών αιτημάτων θα πρέπει να συνεχιστούν μέσα στις τρεις κοινωνίες αλλά και αλλού με πολιτικούς αγώνες, με κριτική, με διεκδικήσεις και με ιδεολογικές συμμαχίες που θα προωθήσουν τα σχετικά προγράμματα. Τελειώνει μάλιστα τονίζοντας ότι για να προχωρήσει η απελευθέρωση επιβάλλεται και η επεξεργασία μιας νέας στάσης απέναντι στη θρησκεία και στην παράδοση από την πλευρά των φορέων του εκσυγχρονισμού και της εκκοσμίκευσης.

Θα άξιζε, κατά τη γνώμη μου, το σύντομο αλλά ιδιαιτέρως εύγλωττο αυτό βιβλίο να διαβαστεί από όσους χειρίζονται σήμερα το Κυπριακό και από τους λαλίστατους ειδικούς που είναι έτοιμοι να προτείνουν «λύσεις», αγνοώντας όχι μόνο την ιστορία αλλά και τα δραματικά διλήμματα που ενυπάρχουν στη φύση του προβλήματος.