1917: Το άδοξο τέλος ενός προοδευτικού οράματος

Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917, πρώτη σε μια γενεαλογία αποτυχημένων μεταρρυθμίσεων αλλά και σύμβολο του προοδευτικού οράματος για το ελληνικό σχολείο, υπήρξε προϊόν έκτακτων ιστορικών συνθηκών: αποφασίστηκε από τη βενιζελική Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, τον Μάιο του 1917, μέσα στο κλίμα του Εθνικού Διχασμού. Θα επικυρωθεί και θα υλοποιηθεί τους επόμενους μήνες στην Αθήνα, όταν ο Βενιζέλος αναλαμβάνει πρωθυπουργός του ενιαίου πλέον κράτους, και θα οδηγήσει στην αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου και στην έκδοση νέων, καινοτόμων αναγνωστικών, για να ακυρωθεί εν τέλει πρόωρα, με την ήττα του Βενιζέλου στις μοιραίες εκλογές του Νοεμβρίου 1920.

Η ελπίδα της μεταρρύθμισης είχε ταυτιστεί από τη δεκαετία του 1910 με το πρόσωπο του Ελ. Βενιζέλου, ο οποίος είχε επιλέξει να συνεργαστεί με την ηγετική ομάδα του Εκπαιδευτικού Ομίλου, Δ. Γληνό, Μ. Τριανταφυλλίδη και Αλ. Δελμούζο. Η ιδέα, βεβαίως, για την αναγκαιότητα της μεταρρύθμισης της εκπαίδευσης, ως μέτρου για τη συνολική «ανόρθωση» της χώρας, ήταν παλαιότερη και αποτυπώθηκε στην υπερπαραγωγή εκπαιδευτικών νομοσχεδίων στα τέλη του 19ου αιώνα, εκ των οποίων πάντως ελάχιστα ψηφίστηκαν. Συνεπώς, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση νοούνταν ως αναπόσπαστο τμήμα και προϋπόθεση για τον συνολικό εκσυγχρονισμό, δηλαδή εξευρωπαϊσμό, της χώρας. Από την εμφάνιση του δημοτικιστικού κινήματος όμως, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση απέκτησε πολύ πιο συγκεκριμένο περιεχόμενο και ταυτίστηκε με την επιβολή της δημοτικής γλώσσας στο σχολείο. Τώρα, εκσυγχρονισμός και εθνική ολοκλήρωση δεν νοούνταν χωρίς τη δημοτική γλώσσα.

Η πρώτη αποτυχημένη απόπειρα εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης τοποθετείται στο 1913, με τα νομοσχέδια του υπουργού Παιδείας Ιω. Τσιριμώκου, των οποίων συντάκτης ήταν ο Δ. Γληνός. Τα νομοσχέδια αυτά αλλά και η εκπαιδευτική πολιτική του Βενιζέλου, την πρώτη κρίσιμη περίοδο, ισορροπούσαν ανάμεσα στην τολμηρή μεταρρύθμιση και στον ρεαλιστικό συμβιβασμό. Τα νομοσχέδια εν τέλει δεν θα ψηφιστούν από τη Βουλή. Οι ραγδαίες και βαθιές αλλαγές από τις οποίες θα περάσει η Ελλάδα από το 1912 (Βαλκανικοί Πόλεμοι και διπλασιασμός του εδάφους, Εθνικός Διχασμός, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) επιτρέπουν προφανώς την εφαρμογή πλέον ενός πιο ριζοσπαστικού προγράμματος στην εκπαίδευση και την ολοκλήρωση ενός έργου που έμεινε ημιτελές το 1913. Οι πρωταγωνιστές είναι οι ίδιοι: ο Δ. Γληνός από τη θέση του Γενικού Γραμματέα του υπουργείου Παιδείας και οι Μ. Τριανταφυλλίδης και Αλ. Δελμούζος ως Ανώτεροι Επόπτες της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως εργάστηκαν εντατικά για την εφαρμογή της Μεταρρύθμισης, που ήταν γι’ αυτούς έργο ζωής.

Η Μεταρρύθμιση πρόβλεπε την αποκλειστική διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στις πρώτες τέσσερις τάξεις του δημοτικού και την παράλληλη διδασκαλία δημοτικής και καθαρεύουσας στην Ε΄ και στην ΣΤ΄ τάξη. Ταυτόχρονα καθιέρωνε τη δυνατότητα έγκρισης πολλών διδακτικών βιβλίων, από τα οποία ο σύλλογος των εκπαιδευτικών κάθε σχολείου θα μπορούσε να επιλέξει ένα. Επειδή κέντρο της Μεταρρύθμισης του 1917 ήταν η γλώσσα, χαρακτηρίστηκε «γλωσσοεκπαιδευτική» και, οπωσδήποτε, οι ρυθμίσεις της δεν αποτελούσαν ριζικές, συνολικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος, όπως ο ίδιος ο όρος «μεταρρύθμιση» δηλώνει. Εν τούτοις, η γλωσσική αλλαγή δεν ήταν μια επιφανειακή, περιορισμένης εμβέλειας μεταρρύθμιση. Οι εκπρόσωποι του εκπαιδευτικού δημοτικισμού κόμιζαν μια συνολική μεταρρυθμιστική άποψη των ιδεολογικών παραμέτρων του σχολείου και των χαρακτηριστικών του πολίτη που το ελληνικό σχολείο θα έπρεπε να διαμορφώνει. Από τις αρχές του 20ού αιώνα εξάλλου, όπως σειρά επεισοδίων είχε δείξει (Ευαγγελικά, Ορεστειακά, Αθεϊκά του Βόλου), το γλωσσικό ζήτημα δεν ήταν διαμάχη περί της γλώσσας αλλά ήταν ζήτημα πολιτικό και συνδεόταν με ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις. Η γλώσσα δεν ήταν αυτοσκοπός αλλά «μόνο το μέσον», όπως είχε επισημάνει ήδη από το 1907 ο Αλ. Δελμούζος.

Σε εφαρμογή της Μεταρρύθμισης, εκδόθηκαν κατά τα χρόνια 1918-1919 δεκατρία αναγνωστικά, από τα οποία δύο μόνο συντάχθηκαν με την ευθύνη της Επιτροπής που σχεδίασε τη μεταρρύθμιση των διδακτικών βιβλίων: το Αλφαβητάρι με τον Ηλιο (Α΄ Δημοτικού) και Τα Ψηλά Βουνά του Ζ. Παπαντωνίου (Γ΄ Δημοτικού). Τα βιβλία αυτά αποτέλεσαν βαθιά τομή σε σχέση με τα προηγούμενα αναγνωστικά τα οποία, πέρα από τη στρυφνή τους αρχαΐζουσα γλώσσα, διακρίνονταν από δογματισμό, ηθικολογία και στόμφο. Τα αναγνωστικά της Μεταρρύθμισης διαπνέονται από ορθολογισμό, αντιαυταρχικές παιδαγωγικές απόψεις, κριτική στάση και «ιλαρότητα», δηλαδή επιδίωκαν να διαβάζονται ευχάριστα από τα παιδιά. Η ριζοσπαστική αλλαγή γλώσσας και περιεχομένου προκάλεσε την αναμενόμενη αντίδραση, η οποία ήταν βεβαίως ιδεολογική αλλά ταυτόχρονα, όπως παρατηρούσε ο Δελμούζος, ήταν και προσωπική γιατί θίγονταν τα οικονομικά συμφέροντα συγγραφέων σχολικών εγχειριδίων, ενώ προσέκρουε στην ανεπαρκή προετοιμασία και την άγνοια των εκπαιδευτικών. Οι αντιδράσεις χρωματίστηκαν με τον φανατισμό που διέκρινε από την αρχή του αιώνα τις γλωσσικές διαμάχες αλλά και πλέον, κυρίως, τη σύγκρουση βενιζελικών και αντιβενιζελικών.

Η ήττα του Βενιζέλου το 1920 σήμανε το άδοξο τέλος της Μεταρρύθμισης. Τα διδακτικά βιβλία που μόλις είχαν κυκλοφορήσει κατηγορήθηκαν για «μπολσεβικισμό» και γιατί, κατά την εκτίμηση του γλωσσολόγου καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Γ. Ν. Χατζιδάκη, περιφρονούσαν «τα μεγάλα ιδανικά, την πατρίδα, τη θρησκεία». Η Επιτροπεία που διορίστηκε «προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δημοτικών σχολείων» δεν περιορίστηκε στην κατάργηση του βενιζελικού νομοθετικού έργου. Πρότεινε «να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπημάτων» και «να καώσι» τα αναγνωστικά βιβλία της δημοτικής. Ο Δ. Γληνός θα χρησιμοποιήσει ειρωνικά ως τίτλο του έργου του, το οποίο αποτιμούσε την οπισθοδρόμηση, τη φράση από αναγνωστικό της προηγούμενης περιόδου: «Οι χοίροι υΐζουσιν, τα χοιρίδια κοΐζουσιν, οι όφεις ιύζουσιν». Περίπου μισό αιώνα αργότερα, με την πτώση της απριλιανής δικτατορίας, Τα Ψηλά Βουνά θα χρησιμοποιηθούν και πάλι ως κρατικό αναγνωστικό –μια συμβολική πράξη αναγνώρισης της σημασίας της πρώτης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.