Ταξίδι στις πηγές της ύπαρξης

Μιχάλης Μοδινός
Εκουατόρια
Εκδόσεις Καστανιώτης, 2016
σελ. 400, τιμή 18 ευρώ

Αν έλεγε κάποιος σ’ έναν αρχαίο Ρωμαίο να επιλύσει ένα δύσκολο πρόβλημα θα έπαιρνε για απάντηση το περίφημο «Facilitus sit Nili caput invenire», δηλαδή, «είναι ευκολότερο να βρω την κεφαλή του Νείλου». Ηταν η ρήση με την οποία οι Λατίνοι για να τονίσουν το ανέφικτο το παραλλήλιζαν με τον άλυτο γρίφο της κεφαλής του ιερού ποταμού, με άλλα λόγια, την πηγή του. Στην αρχαιότητα, όσο και αν ο «άπιαστος» αυτός τόπος διήγειρε την περιέργεια, κάθε προσπάθεια εντοπισμού του αποδείχθηκε μάταιη. Εκτοτε, για περίπου μιάμιση χιλιετία ο Νείλος ξεχάστηκε από τον υπόλοιπο κόσμο, ενώ οι πηγές του πέρασαν στη σφαίρα του μυθικού. Μόνο έμποροι, ιεραπόστολοι και φυσιοδίφες ζύγωναν τα υψίπεδα της Αιθιοπίας. Αργότερα προς το τέλος του 18ου αιώνα, κυρίως όμως τον 19ο, η ανακάλυψη των πηγών του Νείλου έγινε το μεγάλο στοίχημα της Βικτωριανής Ευρώπης. Γεωγράφοι, ανθρωπολόγοι, εξερευνητές, τυχοδιώκτες και παθιασμένοι κυνηγοί της περιπέτειας απαρνήθηκαν τις ανέσεις τους, περιπλανήθηκαν, αναμετρήθηκαν με τον πρωτογονισμό και τη φύση, πολλοί χωρίς επιστροφή και άλλοι επιστρέφοντας στα πολιτισμένα εδάφη με έπαθλα νέους χάρτες, δημοσιεύσεις απομνημονευμάτων, ακόμη και λανθασμένες θεωρίες.

Πράγματα που μαθαίνουμε διαβάζοντας Μοδινό. Δέκα χρόνια μετά την έκδοση του επικού Μεγάλου Αμπάι (Καστανιώτης 2007) και με τέσσερα ακόμη αξιόλογα μυθιστορήματα να έχουν μεσολαβήσει, ο Μιχάλης Μοδινός βγάζει ξανά από το συρτάρι του το οικείο για τον ίδιο εργαλείο του Νείλου και χρησιμοποιώντας το ως αφηγηματικό πρόσχημα σκηνοθετεί βήμα-βήμα το σασπένς ενός νέου χρονικού περιπλάνησης στα βάθη της Αφρικής με τελικό ζητούμενο την αναζήτηση του νοήματος της ζωής. Αναμοχλεύοντας ιστορικά γεγονότα και φωτίζοντας τις μορφές ιστορικών προσώπων υπό διαφορετική οπτική γωνία, επαναφέρει στο προσκήνιο προσφιλή του μοτίβα, όπως τη σύγκρουση των πολιτισμικών αξιών με την επιστήμη, τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, την πρόοδο με τον πρωτογονισμό, την αναζήτηση λύτρωσης μέσα από τη φυγή και την περιπέτεια.

Ο λόγος για την Εκουατόρια, τη νέα μεγάλη αφήγηση του Μοδινού, τοποθετημένη χρονολογικά στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, περίπου 100 χρόνια μετά την αναζήτηση των πηγών του Νείλου στον Μεγάλο Αμπάι. Εν τέλει, όλη εκείνη η πεποίθηση του σκωτσέζου συγγραφέα και εξερευνητή Τζέιμς Μπρους ότι οι πηγές του ποταμού βρίσκονται στον Γαλάζιο Νείλο, απεδείχθη φρούδα. Λάθος πηγές, λάθος ποτάμι, λάθος θεωρία. Αυτό ήταν το δράμα των ηρώων του βιβλίου εκείνου ενώ στην Ευρώπη κέρδιζε έδαφος η άποψη ότι οι πηγές του μυθικού ποταμού θα έπρεπε να αναζητηθούν στον άλλο του παραπόταμο, τον Λευκό Νείλο, ανάμεσα στα χιονοσκεπή Ορη της Σελήνης, κοντά στον Ισημερινό. Αυτή η νέα εκδοχή, αλλά και τα αργοσαλεύοντα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων στη μαύρη ήπειρο μετά τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ, κινητοποιεί νέες αποστολές στην περιοχή των Μεγάλων Λιμνών, στα μέρη όπου για δεκαετίες επιφανείς ευρωπαίοι εξερευνητές ανταγωνίζονταν για τη δόξα της ανακάλυψης των πηγών του Νείλου. Δημιούργημα αυτής της κοπιαστικής αναζήτησης είναι η ίδρυση της Εκουατόρια, μιας νέας Εδέμ, οικοδομημένης σταδιακά ύστερα από πολιτισμικές συγκρούσεις, περιθωριοποιήσεις αράβων δουλεμπόρων και την ειρηνική, δημιουργική συνύπαρξη γηγενών και ξένων.

Αφηγητής και κεντρικός ήρωας στο νέο αυτό μυθιστόρημα είναι ένας εύπορος Αλεξανδρινός, ιδιοκτήτης μιας μεγάλης φυτείας στη Ζανζιβάρη. Μορφωμένος, κοσμοπολίτης και συνδεδεμένος με μεγάλες φυσιογνωμίες της εποχής, αφήνει τις επιχειρήσεις του και ταξιδεύει στην καρδιά της Αφρικής, στη νεοϊδρυθείσα επαρχία της Εκουατόρια, όπου ο στενός του φίλος Εντουαρντ Σνίτσερ, ο επονομαζόμενος Εμίν Πασά, έχει αναλάβει τη θέση του κυβερνήτη. Επί μία δεκαετία συμμετέχει στο χτίσιμο μιας κοινωνίας αυτάρκους, ικανής να επιβιώσει παρά τις αντιξοότητες, «απαλλαγμένης από ιστορικά πάθη και έχθρες, από ανατροφοδοτούμενες προσδοκίες κι από την αέναη επιδίωξη του διαρκώς καλύτερου, του επιπλέον και του περιττού».

Η Εκουατόρια, αποκομμένη από τον πολιτισμό, είχε εξελιχθεί σε ιδεατό τόπο. Δεν υπήρχε λόγος για τον Σνίτσερ και τον αλεξανδρινό σύμβουλό του να εγκαταλείψουν τον τόπο τούτο. Μήτε για τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής. Η ζωή τους εκεί είχε πάρει τον δρόμο της. Ηταν ευτυχισμένοι. Εως ότου το ξέσπασμα μιας τζιχαντιστικής επανάστασης στο Σουδάν θυμίζει ξαφνικά στην Ευρώπη πως κάποια παιδιά της εκεί κοντά μπορεί και να κινδυνεύουν. Βασιλείς, ευγενείς και πλούσιοι ευπατρίδες συσπειρώνονται και μια μεγάλη εκστρατεία χρηματοδοτείται για την εκκένωση της Εκουατόρια. Αρχηγός της αποστολής αναλαμβάνει ο διάσημος δημοσιογράφος και εξερευνητής Χένρι Μόρτον Στάνλεϊ. Υστερα από ένα μακρύ και βασανιστικό ταξίδι με ένα άγημα μάχιμων ανδρών μέσα από ολόκληρη τη λεκάνη του ποταμού Κονγκό (που ενέπνευσε τον Κόνραντ, καθώς λέγεται, να γράψει την Καρδιά του Σκότους), βρίσκεται αντιμέτωπος με ανθρώπους που δεν αντιλαμβάνονταν για ποιον λόγο έπρεπε να σωθούν. Ωστόσο, ύστερα από διενέξεις και διαβουλεύσεις, μια τεράστια πομπή από ταλαίπωρους και δυστυχείς ανθρώπους κινείται από την περιοχή των Μεγάλων Λιμνών στα παράλια του Ινδικού Ωκεανού. Αυτή ήταν η περίφημη αποστολή για τη διάσωση του Εμίν Πασά, γνωστή ως Emin Pasha Relief Expedition.

Η ουτοπία είχε πλέον αποσυντεθεί εις τα εξ ων συνετέθη. Και ο μεν Στάνλεϊ εγκαταλείπει την Αφρική για να γευθεί τη δόξα και τις τιμές στο Λονδίνο, ο δε Σνίτσερ, μετά από ένα ατύχημα που μοιάζει με απόπειρα αυτοκτονίας, επιδιώκει να επιστρέψει στην Εκουατόρια όχι για να ξαναστήσει τον χαμένο παράδεισο αλλά για να αφήσει εκεί την τελευταία πνοή του. «Ετσι γίνεται με τους εξερευνητές. Γνωρίζουν βαθιά μέσα τους ότι δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης και όμως πάντα επιστρέφουν». Αυτό μας λέει ο αφηγητής εξαιρώντας τον εαυτόν του, αλλά έχοντας προηγουμένως ανοίξει τα χαρτιά του στον αναγνώστη. «Πρέπει να προσαρτήσω χάρτες, πορτρέτα και γκραβούρες σ’ αυτό το χρονικό. Πρέπει να πέσω με τα μούτρα στη δουλειά αναδιφώντας το αρχείο μου. Αυτό θα με κρατήσει στη ζωή –αυτό και οι αναμνήσεις μου».

Κατά μήκος και κατά πλάτος αυτής της μεγάλης αφήγησης παρελαύνουν αληθινά πρόσωπα και γεγονότα μέσα από ένα διακειμενικό παιχνίδι πραγματικά θαυμαστό. Γιατί εδώ, όπως και στον Μεγάλο Αμπάι, ο αναγνώστης βρίσκεται ενώπιον μιας ιστορίας ξαναγραμμένης από την αρχή. Ο αφηγητής, ο μόνος επινοημένος χαρακτήρας (μαζί με τη γυναίκα και την οικογένειά του), αντικρίζεται και συνομιλεί με τους ίδιους τους συγγραφείς των οποίων τα χρονικά αφηγείται. Οχι για να αναστήσει την ιστορία τους, μήτε για να εκμεταλλευτεί δημιουργικά την ευρυμάθειά του. Αλλά για να αμφισβητήσει, να τροποποιήσει και κυρίως να κατασκευάσει το πλαίσιο που θα περιβάλλει την κοσμοθεωρία του προβάλλοντας έτσι το δικό του πρωτότυπο κείμενο και τη δική του σκέψη. Η δραματική ιστορία της διάσωσης των ανθρώπων «που δεν ήθελαν να σωθούν» ανάβει το πράσινο φως στους συνειρμούς, ανοίγοντας έτσι έναν λογοτεχνικό διάλογο για παρεμφερή σημερινά θέματα που μας ταλαιπωρούν και μας βασανίζουν. Αλλωστε, δεν είναι τυχαίο που ο συγγραφέας δίνει το ονοματεπώνυμό του στον αφηγητή, αναλαμβάνοντας ίσως κατ’ αυτόν τον τρόπο την ευθύνη των αμφισβητήσεων. Μιχαήλ Μοδινός του Οθωνος (1826-1905). Μέσα από τη δική του μυθιστορηματική φωνή διακειμενικές αναφορές και διάλογοι ενσωματώνονται ενώ η επίπονη λογοτεχνική δημιουργία ουδόλως επισκιάζεται από τη συνάντηση του δοκιμίου με την ιστοριογραφία, της ημερολογιακής γραφής με τον αναστοχασμό, της επιστήμης με την ίδια τη λογοτεχνία.

Εν τέλει η λογοτεχνία έχει διαγράψει έναν ολόκληρο κύκλο. Ο μεταμοντερνισμός έχει συναντήσει τον κλασικισμό και ο Μοδινός, μη φειδόμενος κόπων και δυσκολιών, διανοίγει νέα γνωστικά μέτωπα, διαφωτιστικά και λυτρωτικά.